Ngày 8/8/1967, Hiệp hội các quốc gia Đông Nam Á (ASEAN) chính thức ra đời tại Bangkok, Thái Lan, với sự tham gia của năm nước sáng lập: Indonesia, Malaysia, Philippines, Singapore và Thái Lan. Sự kiện mang tính lịch sử này thể hiện khát vọng mãnh liệt của các quốc gia Đông Nam Á trong việc vượt qua khác biệt, xây dựng một cộng đồng khu vực vững mạnh trên nền tảng hòa bình, ổn định và hợp tác cùng phát triển.
Từ hội nhập ban đầu đến cộng đồng Đông Nam Á đầy đủ
Trải qua 30 năm, ASEAN không ngừng mở rộng về mặt thành viên và làm sâu sắc thêm hợp tác đa phương. Sự gia nhập của Brunei (1984), Việt Nam (1995), Lào và Myanmar (1997), và Campuchia (chậm hơn vào 1999) đã đưa ASEAN gần đến mục tiêu bao phủ toàn bộ khu vực Đông Nam Á, hình thành một cộng đồng chung về địa chính trị và văn hóa.
Dấu ấn của ASEAN trong ba thập kỷ đầu tiên là sự thành công trong việc duy trì hòa bình và ổn định khu vực, thúc đẩy phát triển kinh tế thông qua sáng kiến AFTA (Khu vực Mậu dịch Tự do ASEAN), và xây dựng cơ chế đối thoại đa tầng với các đối tác lớn trên thế giới. Mặc dù còn những khác biệt nội tại, các quốc gia thành viên đã dần học cách đồng thuận – một nguyên tắc cốt lõi được gọi là “phương cách ASEAN”.
Thách thức đoàn kết: Cuộc xung đột Campuchia – Thái Lan
Hành trình phát triển của ASEAN không phải lúc nào cũng suôn sẻ. Một trong những thử thách nghiêm trọng nhất đối với tinh thần đoàn kết nội khối là cuộc xung đột tái bùng phát giữa Campuchia và Thái Lan vào năm 2025, xoay quanh khu vực đền Preah Vihear – một di sản văn hóa cổ kính, đồng thời là điểm nóng địa chính trị nhạy cảm nằm sát đường biên giới hai quốc gia.
Mặc dù từ năm 1962, Tòa án Công lý Quốc tế (ICJ) đã ra phán quyết xác nhận đền Preah Vihear thuộc chủ quyền của Campuchia, tranh chấp lãnh thổ xung quanh khu vực tiếp giáp ngôi đền, đặc biệt là vùng đất có giá trị chiến lược và tâm linh – vẫn âm ỉ trong nhiều thập kỷ. Hai bên từng nhiều lần căng thẳng quân sự trong giai đoạn cuối những năm 1990 và đầu thế kỷ 21, nhưng nhờ vào các cơ chế đối thoại trong khuôn khổ ASEAN và can thiệp của cộng đồng quốc tế, xung đột tạm lắng xuống.
Tuy nhiên, đến năm 2025, một sự kiện bùng phát tranh chấp nghiêm trọng đã khiến tình hình vượt khỏi tầm kiểm soát. Nguyên nhân bắt nguồn từ việc Thái Lan tiến hành xây dựng các cơ sở hạ tầng quân sự mới gần khu vực tranh chấp, mà phía Campuchia xem là hành động xâm phạm chủ quyền. Đáp lại, Campuchia đã điều động lực lượng vũ trang tới sát biên giới và dựng chốt phòng thủ tạm thời gần đền Preah Vihear. Các vụ đụng độ vũ trang nhỏ lẻ xảy ra liên tiếp, gây thương vong cho cả hai bên, đồng thời buộc hàng nghìn dân thường phải sơ tán khỏi khu vực biên giới.
Dù không phát triển thành một cuộc chiến quy mô lớn, xung đột năm 2025 đã làm rạn nứt nghiêm trọng hình ảnh đoàn kết của ASEAN, nhất là khi cả hai bên đều là thành viên chính thức của khối. Việc các nước ASEAN không thể thống nhất được một phản ứng tập thể rõ ràng do vướng mắc nguyên tắc “không can thiệp vào công việc nội bộ” đã khiến cộng đồng quốc tế đặt câu hỏi về tính hiệu quả thực tế của tổ chức này trong việc giữ gìn hòa bình nội khối.
ASEAN đã tổ chức các cuộc họp khẩn cấp, kêu gọi hai bên kiềm chế và đưa ra bàn đàm phán, nhưng thời gian phản ứng chậm, thiếu cơ chế ràng buộc mạnh mẽ khiến vai trò trung gian của ASEAN mờ nhạt trong giai đoạn đầu khủng hoảng. Mãi đến khi Liên Hợp Quốc và một số đối tác đối thoại như Trung Quốc và Hoa Kỳ gây sức ép ngoại giao, căng thẳng mới dần hạ nhiệt, và hai nước đồng ý nối lại đối thoại song phương.
Sự kiện năm 2025 là một bài học nghiêm khắc cho ASEAN về những giới hạn trong khả năng can thiệp và bảo vệ hòa bình giữa các quốc gia thành viên. Nó phản ánh thực tế rằng, đoàn kết khu vực không thể chỉ dựa vào nguyên tắc đồng thuận và thiện chí ngoại giao, mà cần được củng cố bằng các cơ chế ngăn ngừa xung đột thực chất, linh hoạt và có sức ràng buộc pháp lý cao hơn.
Tầm nhìn ASEAN 2020: Phác họa tương lai chung
Tại Hội nghị Cấp cao ASEAN lần thứ 2 (Kuala Lumpur, 1997), các nhà lãnh đạo đã thông qua Tầm nhìn ASEAN 2020, đặt mục tiêu hướng đến một cộng đồng gắn bó chặt chẽ hơn về chính trị, hội nhập sâu rộng về kinh tế, và liên kết mạnh mẽ hơn về xã hội. Đây là bản lộ trình chiến lược cho giai đoạn tiếp theo, phản ánh sự trưởng thành của tổ chức sau 30 năm hình thành và phát triển.
Bên cạnh các chương trình hợp tác kinh tế, văn hóa và giáo dục, ASEAN cũng nhấn mạnh vai trò đối thoại và xây dựng lòng tin nhằm ngăn ngừa xung đột. Tuy nhiên, những sự kiện như tranh chấp Campuchia – Thái Lan cho thấy rằng ASEAN vẫn cần cải thiện năng lực hành động trong các vấn đề nhạy cảm, vượt qua trở ngại đến từ chính nguyên tắc “không can thiệp”.
Một ASEAN Mạnh Không Chỉ Cần Hợp Tác – Mà Còn Cần Tin Tưởng
Ba mươi năm kể từ ngày thành lập, ASEAN đã đạt được những bước tiến vượt bậc trong việc xây dựng một cộng đồng khu vực gắn kết, hợp tác và phát triển. Từ một tổ chức khu vực non trẻ, ASEAN đã vươn mình trở thành một thực thể chính trị – kinh tế có tầm ảnh hưởng tại châu Á – Thái Bình Dương. Tuy nhiên, hành trình này không thiếu những thách thức, trong đó có những mâu thuẫn nội khối như xung đột Campuchia – Thái Lan quanh đền Preah Vihear, minh chứng rõ ràng cho sự phức tạp trong việc duy trì hòa bình ngay giữa các thành viên.
Cuộc xung đột ấy là lời nhắc nhở rằng, để đạt được một Cộng đồng ASEAN thực sự vững mạnh, không chỉ cần hợp tác kinh tế hay liên kết văn hóa, mà quan trọng hơn cả là sự tin tưởng chính trị, cơ chế giải quyết xung đột hiệu quả và tinh thần sẵn sàng đối thoại. Tinh thần đoàn kết ASEAN phải vượt lên trên các tranh chấp lịch sử và lợi ích riêng lẻ, để hướng đến một tương lai chung, nơi mọi quốc gia thành viên đều phát triển trong hòa bình, ổn định và thịnh vượng.
Kỷ niệm 30 năm thành lập là thời điểm ASEAN nhìn lại chặng đường đã đi qua với niềm tự hào, nhưng cũng cần nhận diện rõ những thách thức nội tại. Tinh thần đoàn kết ASEAN không thể chỉ là biểu tượng ngoại giao, mà cần được hiện thực hóa bằng cơ chế hiệu quả để giải quyết bất đồng, nhất là trong các tranh chấp lãnh thổ hay khác biệt lợi ích chiến lược.
Thế Nguyễn