Ngày 14/6/2025, báo điện tử NachDenkSeiten đã đăng tải bài viết của hai tác giả Marta Andujo và Vilma Guzmán với tiêu đề “Giải pháp thay thế cho WTO và Ngân hàng Thế giới? Trung Quốc và các nước ‘Nam bán cầu’ khởi xướng diễn đàn mới để giải quyết tranh chấp quốc tế”. Bài viết đề cập đến sáng kiến thành lập một cơ chế đa phương mới nhằm thay thế vai trò của các tổ chức tài chính và thương mại toàn cầu hiện nay, trong bối cảnh trật tự thế giới đang có nhiều thay đổi.
Hơn 30 quốc gia đã ký kết công ước thành lập Tổ chức Hòa giải Quốc tế (IOMed) tại Hồng Kông, với mục tiêu giải quyết tranh chấp toàn cầu thông qua hòa giải. Phát biểu tại lễ ký ngày 30/5, Bộ trưởng Ngoại giao Trung Quốc Vương Nghị nhấn mạnh rằng việc thành lập IOMed sẽ giúp “vượt qua khuôn khổ thắng–thua, thúc đẩy giải quyết hòa bình các tranh chấp quốc tế và xây dựng quan hệ quốc tế hài hòa hơn”.
Trong số các quốc gia sáng lập đến từ khu vực Mỹ Latinh và Caribe có Dominica, Jamaica, Cuba, Nicaragua và Venezuela.
Châu Âu và Châu Đại Dương có sự hiện diện tại cuộc họp thông qua đại diện của Belarus, Serbia, Vanuatu và Nauru. Trong khi đó, cam kết của Châu Phi đối với tổ chức này được đánh giá là mạnh mẽ hơn, với sự tham gia của Algeria, Mauritania, Sudan, Benin, Cameroon, Cộng hòa Congo, Djibouti, Guinea Xích Đạo, Ethiopia, Gabon, Guinea-Bissau, Kenya, Uganda và Zimbabwe trong nhóm các quốc gia ký kết ban đầu. Nigeria cũng tuyên bố gia nhập ngay sau đó.
Từ khu vực Châu Á, các quốc gia tham gia gồm Trung Quốc, Campuchia, Lào, Indonesia, Đông Timor, Pakistan, Kiribati, Papua New Guinea và Quần đảo Solomon.
Theo các quy định trong Công ước, IOMed được đề xuất có vị thế tương đương với Tòa án Công lý Quốc tế, hoặc các cơ chế giải quyết tranh chấp thuộc Ngân hàng Thế giới và Tổ chức Thương mại Thế giới (WTO).
Trang web chính thức của IOMed cho biết cuộc họp khai mạc thu hút khoảng 400 đại biểu cấp cao đến từ 85 quốc gia thuộc Châu Á, Châu Phi, Châu Mỹ Latinh và Châu Âu. Bên cạnh đó, gần 20 tổ chức quốc tế cũng đã tham gia sự kiện này.
Phó Thủ tướng kiêm Bộ trưởng Ngoại giao Pakistan Mohammad Ishaq Dar, Bộ trưởng Ngoại giao và Thương mại Quốc tế Zimbabwe Amon Murwira, Tổng Chưởng lý Nicaragua Wendy Carolina Morales Urbina, Bộ trưởng Tư pháp Serbia Nenad Vujić, Bộ trưởng Ngoại giao Thụy Sĩ Ignazio Cassis và Phó Tổng Thư ký Liên Hợp Quốc Li Junhua là những diễn giả chính tại sự kiện.
Theo điều lệ của IOMed, dịch vụ hòa giải sẽ được cung cấp cho ba loại tranh chấp quốc tế, với điều kiện các bên phải đạt được thỏa thuận chung trước khi đệ trình: (1) tranh chấp giữa các quốc gia; (2) tranh chấp thương mại hoặc tranh chấp giữa nhà đầu tư và nhà nước; và (3) tranh chấp phát sinh từ quan hệ thương mại quốc tế giữa các bên tư nhân.
Các nguyên tắc cốt lõi trong quy trình hòa giải bao gồm: tôn trọng chủ quyền và toàn vẹn lãnh thổ, bình đẳng giữa các bên, không can thiệp vào công việc nội bộ của các quốc gia, cam kết tuân thủ luật pháp quốc tế, thiện chí và quyền tự chủ trong quyết định của các bên liên quan.
Venezuela, quốc gia đã phải hứng chịu nhiều năm các biện pháp cưỡng chế đơn phương từ Hoa Kỳ với hậu quả kinh tế nghiêm trọng, đã chính thức tuyên bố gia nhập IOMed thông qua một thông cáo của Bộ Ngoại giao. Thông cáo mô tả IOMed là “một công cụ đa phương mạnh mẽ, đánh dấu bước ngoặt trong việc xây dựng một trật tự thế giới mới – công bằng, hòa bình, đa trung tâm và đa cực”.
Sáng kiến này được khẳng định là tuân thủ các nguyên tắc của Hiến chương Liên Hợp Quốc, đồng thời đóng vai trò như một “thành trì chống lại những thế lực tìm cách phá hoại chủ nghĩa đa phương và làm suy yếu không gian đối thoại hợp pháp giữa các quốc gia”. Theo tuyên bố, việc Trung Quốc ủng hộ tổ chức này thể hiện nỗ lực “tăng cường sức mạnh cho Nam Bán cầu như một khối có tiếng nói riêng và chương trình nghị sự chung trong chính trị toàn cầu”.
Trước đó, Venezuela từng kháng cáo lên Tổ chức Thương mại Thế giới (WTO) để phản đối các biện pháp trừng phạt của Hoa Kỳ. Dù tất cả thành viên WTO đã thống nhất sử dụng cơ chế giải quyết tranh chấp của tổ chức này thay vì hành động đơn phương, cơ chế này đã bị đình trệ kể từ năm 2019 khi Hoa Kỳ liên tục từ chối bổ nhiệm thẩm phán cho Cơ quan Phúc thẩm, khiến việc đưa ra quyết định cuối cùng bị tê liệt. Tình trạng này đã làm suy yếu nghiêm trọng vai trò của WTO trong việc xử lý tranh chấp.
Trong khi đó, các công ty lớn thường tìm đến Trung tâm Giải quyết Tranh chấp Đầu tư Quốc tế (ICSID) thuộc Nhóm Ngân hàng Thế giới hoặc hệ thống Giải quyết Tranh chấp Nhà đầu tư–Nhà nước (ISDS) để theo đuổi các vụ kiện chống lại quốc gia. Các thủ tục tố tụng tại ISDS, đặc biệt liên quan đến Mỹ Latinh, từng chứng kiến các tập đoàn Hoa Kỳ đưa ra khiếu nại quy mô lớn nhằm vào Ecuador, Venezuela và Uruguay – gây áp lực tài chính đáng kể lên các nước này. Phản ứng lại, Bolivia đã rút khỏi ICSID năm 2007, tiếp theo là Ecuador năm 2010, Venezuela năm 2014 và gần đây là Honduras vào năm 2024.
Dưới góc nhìn phê phán, các cơ chế như ICSID và ISDS bị xem là biểu hiện của một “bối cảnh hậu thực dân” trong quan hệ giữa các nước phát triển và đang phát triển. Ở đó, quyền lực không còn nằm ở các quốc gia mà chuyển sang các lợi ích vốn thường mâu thuẫn với lợi ích chủ quyền của quốc gia.
Tờ Hoàn cầu Thời báo, cơ quan ngôn luận tiếng Anh của Đảng Cộng sản Trung Quốc đã có bài viết nhấn mạnh tầm quan trọng của việc xây dựng một cơ chế mới để giải quyết tranh chấp quốc tế. Bài viết cho rằng, theo hệ thống luật pháp quốc tế hiện nay, các quốc gia đang phát triển thường gặp khó khăn do “thiếu tiếng nói, quy tắc áp dụng không đầy đủ và chi phí cao”.
Tờ báo cũng chỉ trích xu hướng một số quốc gia lớn “quen với việc giải quyết tranh chấp quốc tế thông qua các lệnh trừng phạt đơn phương”, cách làm không những không giải quyết được vấn đề, mà còn làm gia tăng mâu thuẫn toàn cầu.
Cách tiếp cận mới được Hoàn cầu Thời báo đánh giá là đã nhận được sự đồng thuận quốc tế, vì nó phản ánh “trí tuệ của sự chung sống hòa hợp” và “mở ra một hướng đi mới trong việc giải quyết các tranh chấp quốc tế vốn có sự khác biệt lớn về văn hóa và độ nhạy cảm chính trị cao”.
Sự ra đời của IOMed không chỉ phản ánh nhu cầu cấp thiết về một cơ chế giải quyết tranh chấp công bằng và toàn diện hơn, mà còn là minh chứng cho sự chuyển dịch dần trong trật tự quốc tế. Trong bối cảnh các thiết chế toàn cầu truyền thống đang đối mặt với khủng hoảng niềm tin và hiệu quả, sáng kiến này mở ra một hướng đi mới cho các quốc gia, đặc biệt là ở Nam Bán cầu nhằm tăng cường tiếng nói, bảo vệ chủ quyền và thúc đẩy chủ nghĩa đa phương thực chất. Với sự tham gia ngày càng đông đảo của các nước đang phát triển, IOMed có tiềm năng trở thành một nền tảng đối thoại và hợp tác quốc tế quan trọng trong giai đoạn tái định hình cục diện toàn cầu.
Hồ Ngọc Thắng/nguồn: https://www.nachdenkseiten.de/?p=134452