Từ ngày 8 đến 11/7/2025, Hội nghị Bộ trưởng Ngoại giao ASEAN lần thứ 58 (AMM-58) và các Hội nghị Bộ trưởng liên quan đã diễn ra tại Malaysia trong bối cảnh khu vực có nhiều biến động và ASEAN đang đối mặt với những thách thức mới. Dù đứng trước nhiều khó khăn, hội nghị vẫn một lần nữa khẳng định sức mạnh và giá trị bền vững của tinh thần đoàn kết ASEAN.
Từ khi ra đời, đoàn kết là một nguyên tắc cốt lõi của ASEAN. Điều này được thể hiện qua việc các nước thành viên tôn trọng độc lập, chủ quyền và không can thiệp vào công việc nội bộ của nhau, đồng thời hợp tác cùng nhau để giải quyết các vấn đề chung và thúc đẩy hòa bình, ổn định, thịnh vượng trong khu vực. ASEAN đã xây dựng được một hình ảnh và uy tín là một tổ chức khu vực thành công, dựa trên các nguyên tắc như tôn trọng lẫn nhau, không can thiệp công việc nội bộ của nhau, bình đẳng và đồng thuận trong mọi quyết định.
Biểu hiện rõ nhất của sự đoàn kết trong khối ASEAN là các quốc gia thành viên tôn trọng độc lập, chủ quyền và không can thiệp vào công việc nội bộ của nhau. Đây là một trong những nguyên tắc cơ bản của ASEAN, giúp các nước thành viên duy trì sự ổn định và tránh xung đột. Cùng với đó là hợp tác và hỗ trợ lẫn nhau giữa các nước thành viên. ASEAN chủ trương khuyến khích các nước thành viên giúp đỡ nhau vượt qua khó khăn, thách thức, nhưng không áp đặt. ASEAN đã tạo ra một nền tảng để các nước thành viên và các đối tác bên ngoài khu vực đối thoại, tham vấn và xây dựng lòng tin.
Vai trò trung tâm của ASEAN được thể hiện ngày càng rõ nét. ASEAN đóng vai trò trung tâm trong việc giải quyết các vấn đề khu vực, quan hệ với các nước lớn và trong cấu trúc khu vực. ASEAN đã tạo được sự đồng thuận trong các quyết định. Mọi quyết định của ASEAN đều được đưa ra trên cơ sở đồng thuận của tất cả các nước thành viên, thể hiện sự đoàn kết và thống nhất.
Tuy đã đạt được nhiều thành tựu nhưng sự đoàn kết trong ASEAN không phải không có những thách thức đặt ra. Hợp tác, đặc biệt là về kinh tế và chính trị – an ninh của ASEAN vẫn còn tồn tại những hạn chế. Đáng chú ý là cuộc khủng hoảng chính trị tại Myanmar. Vấn đề của Myanmar đã đặt ra thách thức lớn đối với sự đoàn kết của ASEAN, nhất là khi các quốc gia thành viên có những quan điểm khác nhau về cách giải quyết. Bên cạnh đó vấn đề tranh chấp lãnh thổ và chủ quyền trên Biển Đông vẫn chưa lắng dịu và là một thách thức lớn đối với ASEAN. Vấn đề phức tạp và có thể gây ảnh hưởng đến sự đoàn kết của ASEAN nếu không được giải quyết một cách hòa bình, trên cơ sở luật pháp quốc tế. Các nước trong khối cũng có sự khác biệt về lợi ích kinh tế. Mặc dù ASEAN hướng tới hội nhập kinh tế, nhưng các nước thành viên vẫn có những lợi ích kinh tế khác nhau, điều này rất có thể nảy sinh những bất đồng. Một điểm nữa là sự khác biệt về lợi ích giữa các nước. Các nước ASEAN có trình độ phát triển, hệ thống chính trị và quan điểm khác nhau, điều này đôi khi gây khó khăn cho việc đưa ra các quyết định chung. Bên cạnh đó là sự can thiệp từ bên ngoài. Các cường quốc bên ngoài có thể tác động gây ảnh hưởng đến sự đoàn kết và ổn định của ASEAN. Ở một khía cạnh khác, phương thức đồng thuận cũng gây khó cho ASEAN. Quyết định của ASEAN dựa trên sự đồng thuận, đôi khi dẫn đến chậm trễ và khó khăn trong việc đưa ra các quyết định quan trọng.
Việc xây dựng một cộng đồng ASEAN đoàn kết, phát triển bao trùm còn phải đối mặt với cả sự chênh lệch trình độ phát triển giữa các quốc gia thành viên, sự khác biệt về thể chế chính trị, và những bất ổn từ cả bên trong lẫn bên ngoài khu vực. Những khó khăn và thách thức đó bao gồm sự khác biệt về thể chế chính trị. Các nước ASEAN có hệ thống chính trị đa dạng, từ chế độ quân chủ đến dân chủ, gây khó khăn cho việc xây dựng một tiếng nói chung và một cấu trúc chính trị thống nhất. Một điểm nữa là, mặc dù đã có các nguyên tắc chung, nhưng việc thực thi chúng trong thực tế còn gặp nhiều thách thức, đặc biệt là trong việc giải quyết các vấn đề nội bộ của các nước thành viên. Bên cạnh đó, ASEAN phải đối mặt với sự cạnh tranh ảnh hưởng từ các cường quốc, đòi hỏi phải có sự cân bằng và khéo léo trong quan hệ đối ngoại. Trình độ phát triển kinh tế trong khối còn có sự chênh lệch. Sự chênh lệch về trình độ phát triển kinh tế giữa các nước thành viên, đặc biệt là giữa nhóm 6 nước phát triển hơn và các nước kém phát triển hơn, gây ra sự bất bình đẳng và khó khăn trong việc thực hiện các mục tiêu chung của khối.
Nguy cơ đứt gãy chuỗi cung ứng, chuỗi sản xuất do các yếu tố bên ngoài như đại dịch, xung đột, biến đổi khí hậu, ảnh hưởng đến sự phát triển kinh tế của các nước thành viên. Mặt khác, ASEAN phải đối mặt với nhiều rủi ro kinh tế như lạm phát, suy thoái, biến động thị trường tài chính, gây ảnh hưởng đến ổn định kinh tế của các nước thành viên. Tình trạng biến đổi khí hậu và thiên tai trong khu vực diễn biến ngày càng phức tạp, gây thiệt hại không nhỏ về tính mạng và tài sản của người dân, ảnh hưởng đến phát triển kinh tế và xã hội. Sự phát triển của công nghệ số, trí tuệ nhân tạo và các phương tiện truyền thông hiện đại khác kéo theo những thách thức về an ninh mạng. Điều này đòi hỏi các nước ASEAN phải có sự hợp tác chặt chẽ để bảo vệ hệ thống thông tin và an ninh quốc gia. Khoảng cách số cũng là một vấn đề đặt ra. Sự chênh lệch về trình độ công nghệ và khả năng tiếp cận thông tin giữa các nước thành viên có thể tạo ra khoảng cách số, làm gia tăng bất bình đẳng và khó khăn trong việc xây dựng một cộng đồng bao trùm.
Thêm vào đó là sự mất cân bằng trong hợp tác nội khối. Sự hợp tác và liên kết giữa các nước thành viên chưa thực sự bền chặt, đòi hỏi sự nỗ lực và linh hoạt trong việc xây dựng các cơ chế phối hợp. Tình hình chính trị và an ninh trong khu vực còn nhiều bất ổn, có thể gây ảnh hưởng đến sự phát triển kinh tế và xã hội của ASEAN. Đáng chú ý vấn đề biên giới Thái Lan – Campuchia là một mối quan ngại, đặc biệt là sau các vụ đụng độ gần đây và những căng thẳng kéo dài xung quanh khu vực biên giới, bao gồm cả khu vực đền Preah Vihear và Chong Bok. Mặc dù có những nỗ lực ngoại giao và đàm phán, nhưng vẫn còn tồn tại những bất đồng và khó khăn trong việc giải quyết tranh chấp biên giới, đặc biệt là trong việc phân định rõ ràng các khu vực biên giới và giải quyết các vấn đề liên quan đến tội phạm xuyên biên giới… Sự cạnh tranh ảnh hưởng từ các cường quốc trên thế giới có thể gây khó khăn cho ASEAN trong việc duy trì vai trò trung tâm và tự chủ trong khu vực.
Để vượt qua những khó khăn và thách thức này, vấn đề mấu chốt là ASEAN phải đoàn kết tìm được điểm chung giữa các quốc gia thành viên, trong khi vẫn tôn trọng sự đa dạng và chủ quyền của từng nước. Vấn đề then chốt trước hết là tôn trọng nguyên tắc đồng thuận. ASEAN hoạt động dựa trên nguyên tắc đồng thuận và không can thiệp vào công việc nội bộ của nhau. Điều này giúp duy trì hòa bình, nhưng cũng khiến việc đưa ra quyết định chung trở nên chậm chạp, nhất là khi có mâu thuẫn lợi ích giữa các thành viên. Cùng với đó là đồng thuận về lợi ích chiến lược. Các nước ASEAN có vị trí địa lý, lịch sử và quan hệ quốc tế rất khác nhau. Một số nước nghiêng về Trung Quốc, một số lại gần gũi với phương Tây. Để đoàn kết, ASEAN cần tìm ra lợi ích chung, ví dụ như: Giữ vững vai trò trung tâm của ASEAN trong khu vực; ổn định Biển Đông và an ninh khu vực; thúc đẩy phát triển kinh tế chung (AEC – Cộng đồng Kinh tế ASEAN); Xử lý khéo léo vấn đề Biển Đông. Đây là bài toán lớn cần giải để khẳng định giá trị trường tồn của tinh thần đoàn kết ASEAN.
Đối với vấn đề Biển Đông, một số nước như Việt Nam, Philippines có tranh chấp trực tiếp với Trung Quốc, trong khi các nước khác như Campuchia lại có quan điểm mềm mỏng hơn… Nếu không tìm được tiếng nói chung, ASEAN dễ bị chia rẽ bởi các cường quốc bên ngoài. Đồng thời thu hẹp khoảng cách phát triển giữa các quốc gia. Sự chênh lệch về trình độ kinh tế và xã hội giữa các thành viên (Singapore – Lào, Việt Nam – Myanmar,…) cũng là rào cản cho sự đoàn kết thực chất của khối. Do đó, ASEAN cần tăng cường hợp tác, hỗ trợ nội khối để phát triển bền vững và công bằng. Sau cùng là củng cố bản sắc ASEAN. Việc xây dựng một “bản sắc chung ASEAN” là nền tảng để người dân các nước cảm thấy mình là một phần của cộng đồng chung, từ đó thúc đẩy sự đoàn kết từ gốc rễ – tức là từ xã hội chứ không chỉ là cấp chính phủ.
Như vậy, mấu chốt để ASEAN đoàn kết là hài hòa lợi ích, tăng cường lòng tin chiến lược giữa các nước thành viên và cùng cam kết xây dựng một cộng đồng chung dựa trên nguyên tắc đồng thuận, tôn trọng lẫn nhau và phát triển bền vững. Trên cơ sở đó, ASEAN cần thúc đẩy mạnh mẽ hơn nữa sự đoàn kết giữa các nước thành viên và toàn khối, xây dựng các cơ chế hợp tác hiệu quả, và chủ động ứng phó với các thách thức từ bên ngoài, hướng tới một cộng đồng ASEAN đoàn kết, phát triển bền vững và bao trùm. Có thể khẳng định sự đoàn kết là một yếu tố then chốt để ASEAN duy trì vai trò trung tâm và đạt được các mục tiêu phát triển chung. Mặc dù còn nhiều thách thức, nhưng với sự nỗ lực của tất cả các nước thành viên, ASEAN có thể tiếp tục củng cố sự đoàn kết và đóng góp tích cực vào hòa bình, ổn định và thịnh vượng của khu vực./.
Kim Ngọc