Ngày 24/7/2025, hãng tin Reuters đăng tải bài viết “Số phận của phiến quân Rwanda làm lu mờ tầm nhìn của Trump về Congo, quốc gia giàu khoáng sản”. Bài viết cho thấy các động thái nhằm chấm dứt giao tranh ở miền Đông Congo, vốn rất quan trọng đối với kế hoạch khai thác khoáng sản của Tổng thống Hoa Kỳ Donald Trump tại khu vực này, dự kiến sẽ được triển khai vào Chủ nhật. Tuy nhiên, tương lai của một nhóm phiến quân nhỏ đã nổi lên như một trong những trở ngại lớn.
Một thỏa thuận hòa bình do Hoa Kỳ làm trung gian, được ký kết vào tháng trước giữa các Bộ trưởng Ngoại giao của Cộng hòa Dân chủ Congo và Rwanda, nhằm ngăn chặn nguy cơ bạo lực leo thang trong năm nay, đặc biệt là trước các cuộc tấn công chớp nhoáng của lực lượng phiến quân M23 tại miền đông Congo.
Rwanda phủ nhận các cáo buộc từ Liên Hợp Quốc và nhiều chính phủ phương Tây cho rằng nước này đang hỗ trợ M23 nhằm giành quyền tiếp cận các mỏ khoáng sản giàu tiềm năng của Congo. Thay vào đó, Rwanda tuyên bố lực lượng của họ hiện diện tại Congo nhằm đối phó với cái mà họ gọi là “mối đe dọa hiện hữu” từ hàng nghìn phiến quân Hutu người Rwanda, được biết đến với tên gọi Lực lượng Dân chủ Giải phóng Rwanda (FDLR).
Tuy nhiên, theo các chuyên gia an ninh và giới ngoại giao, FDLR hiện chỉ còn vài trăm tay súng, phần lớn là tàn dư từ quân đội và lực lượng dân quân Rwanda từng gây ra cuộc diệt chủng năm 1994 và không còn là một lực lượng đáng kể trên chiến trường.
Dù vậy, thỏa thuận hòa bình vẫn yêu cầu Congo phải “vô hiệu hóa” FDLR như một điều kiện để Rwanda rút quân khỏi lãnh thổ Congo, điều này cho thấy vai trò của nhóm phiến quân này vẫn mang ý nghĩa chiến lược trong chính sách ngoại giao của Tổng thống Mỹ Donald Trump tại khu vực.
Cả chiến dịch quân sự của Congo nhằm vào FDLR lẫn kế hoạch rút quân của Rwanda dự kiến sẽ bắt đầu vào Chủ nhật và hoàn tất vào cuối tháng 9.
Các chuyên gia Liên Hợp Quốc cho biết trong một báo cáo công bố tháng này rằng Rwanda, cùng với lực lượng phiến quân M23, đang tìm cách giành quyền kiểm soát những khu vực giàu tài nguyên khoáng sản tại miền Đông Cộng hòa Dân chủ Congo. Đáp lại, Kigali khẳng định sự hiện diện của nhóm phiến quân FDLR có tư tưởng diệt chủng là lý do khiến họ buộc phải duy trì tư thế phòng thủ tại các khu vực biên giới.
Báo cáo cũng cáo buộc quân đội Congo đã dựa vào FDLR trong cuộc chiến chống lại M23. Người phát ngôn chính phủ Congo từ chối bình luận về cáo buộc này, song phía Kinshasa tuyên bố đã cam kết “xóa bỏ hoàn toàn” bất kỳ mối đe dọa nào do FDLR gây ra, bao gồm cả việc giải trừ vũ khí tự nguyện. Chính phủ Congo cũng cáo buộc Rwanda đang sử dụng sự hiện diện của FDLR như một cái cớ để triển khai lực lượng quân sự trên lãnh thổ Congo.
Một người phát ngôn của Bộ Ngoại giao Hoa Kỳ cho biết hôm thứ Tư rằng Washington đang gây sức ép buộc Congo chấm dứt mọi liên hệ với nhóm vũ trang FDLR, vốn đã bị cả Hoa Kỳ và Liên Hợp Quốc liệt vào danh sách trừng phạt và đảm bảo trách nhiệm giải trình đối với bất kỳ hình thức hợp tác nào với nhóm này.
Nhà nghiên cứu người Congo Josaphat Musamba, nghiên cứu sinh tiến sĩ tại Đại học Ghent (Bỉ), cho rằng Congo hiện không thể loại bỏ FDLR khỏi các khu vực đang bị M23 kiểm soát. “Điều đó chỉ khả thi nếu các nhóm phiến quân được Rwanda hậu thuẫn không còn hoạt động và đe dọa mở rộng lãnh thổ chiếm đóng,” Musamba, người đến từ miền Đông Congo và chuyên nghiên cứu về xung đột khu vực nhận định.
Chuyên gia chính trị Jason Stearns, thuộc Đại học Simon Fraser (Canada), chuyên nghiên cứu về khu vực Ngũ Đại Hồ, cho biết Rwanda có thể lấy lý do thiếu tiến triển trong cuộc chiến chống FDLR để biện minh cho việc duy trì hiện diện quân sự ở miền Đông Congo sau tháng 9, điều có thể làm trệch hướng toàn bộ kế hoạch hòa bình do Washington bảo trợ. “Rwanda có thể dễ dàng tuyên bố rằng Congo không tuân thủ thỏa thuận, cho rằng các hoạt động chống FDLR không đủ nghiêm túc, không hiệu quả và do đó trì hoãn việc rút quân,” Stearns nhận định.
Người phát ngôn của chính phủ Rwanda đã không phản hồi các yêu cầu bình luận về lập trường đối với FDLR. Tuy nhiên, Tổng thống Rwanda Paul Kagame tuyên bố hôm 4/7 rằng nước này cam kết thực hiện thỏa thuận hòa bình, nhưng cảnh báo thỏa thuận có thể đổ vỡ nếu Congo không làm đúng cam kết vô hiệu hóa FDLR.
Ngày 9/7, Tổng thống Donald Trump cho biết các nhà lãnh đạo Congo và Rwanda sẽ đến Hoa Kỳ trong “vài tuần tới” để ký kết thỏa thuận hòa bình. Dự kiến, hai bên cũng sẽ ký các gói hợp tác kinh tế song phương, với tổng giá trị hàng tỷ USD nhằm thúc đẩy đầu tư vào các ngành khai thác tantalum, vàng, coban, đồng, lithium và nhiều loại khoáng sản chiến lược khác. Tuy nhiên, hiện vẫn chưa có thông tin chính thức về thời gian cụ thể.
Trong khi Washington làm trung gian cho đàm phán giữa Congo và Rwanda, Qatar đã tổ chức các cuộc đàm phán trực tiếp giữa Congo và M23. Hôm thứ Bảy, hai bên đồng ý sẽ ký một thỏa thuận hòa bình riêng biệt trước ngày 18/8. Tuy nhiên, M23 đến nay chưa công bố kế hoạch cụ thể nào về việc rút khỏi các vùng lãnh thổ mà họ đang kiểm soát.
Trong một động thái gây chú ý, FDLR đã gửi thư tới ông Trump hôm 2/7, tuyên bố sẽ không “bật đèn xanh” cho bất kỳ cuộc tấn công nào của quân đội Congo nhằm vào họ. Trong thư, quyền chủ tịch FDLR, ông Victor Byiringiro cảnh báo rằng, một cuộc tấn công nhằm vào FDLR sẽ gây nguy hiểm cho dân thường Congo cũng như hơn 200.000 người tị nạn Rwanda.
Trả lời Reuters, người phát ngôn của FDLR, ông Cure Ngoma nhấn mạnh rằng, chỉ “một cuộc đối thoại thẳng thắn, chân thành và toàn diện giữa người Rwanda với nhau” mới có thể mang lại hòa bình bền vững. Tuy nhiên, Rwanda nhiều lần tuyên bố sẽ không đối thoại với nhóm này.
Bình luận về vai trò của Hoa Kỳ, người phát ngôn Nhà Trắng, bà Anna Kelly cho biết, Tổng thống Trump hy vọng Congo và Rwanda sẽ tuân thủ thỏa thuận, từ đó “thúc đẩy ổn định và thịnh vượng lâu dài cho khu vực”. “Tất cả các nhóm vũ trang đều phải hạ vũ khí và tham gia tiến trình hòa bình,” bà nói.
Trong khi đó, Bộ Ngoại giao Mỹ khẳng định Hoa Kỳ “liên tục ủng hộ các hành động nhằm chống lại FDLR.”
Xung đột kéo dài tại miền Đông Congo đã khiến hàng ngàn người thiệt mạng và hàng trăm nghìn người phải rời bỏ nhà cửa trong năm nay. Giới quan sát cảnh báo khu vực đang đối mặt với nguy cơ quay trở lại tình trạng chiến tranh toàn diện, tương tự giai đoạn 1998–2003, cuộc xung đột từng cướp đi sinh mạng của hàng triệu người dân Congo.
Trong bối cảnh cạnh tranh địa chiến lược và lợi ích kinh tế đan xen, số phận của các nhóm vũ trang như FDLR hay M23 không chỉ định đoạt an ninh tại miền Đông Congo, mà còn tác động trực tiếp đến các chiến lược khai thác khoáng sản và chính sách đối ngoại của những cường quốc như Hoa Kỳ. Dù các thỏa thuận hòa bình đang được thúc đẩy với nhiều kỳ vọng, nhưng những rào cản trên thực địa, sự nghi kỵ giữa các bên, và động cơ chưa rõ ràng từ cả Kigali lẫn Kinshasa có thể khiến tiến trình này rơi vào bế tắc. Tương lai của khu vực và những lợi ích mà các bên theo đuổi giờ đây phụ thuộc không chỉ vào cam kết chính trị, mà còn vào khả năng vượt qua những tính toán chiến lược mang tính đối đầu kéo dài suốt nhiều thập kỷ.
Huy Quang