Ngày 17/9/2025, hãng tin AP dẫn nguồn từ Cơ quan Tị nạn Liên Hợp Quốc (UNHCR) cho biết hôm thứ Tư rằng, các chính phủ trên toàn cầu, đặc biệt là Hoa Kỳ và nhiều quốc gia châu Âu, đang ngày càng làm suy yếu Công ước quốc tế về người tị nạn và người xin tị nạn, thậm chí đe dọa đến sự tồn tại của văn kiện này.
Lời cảnh báo gay gắt của UNHCR được đưa ra đúng dịp kỷ niệm 75 năm Công ước về Người tị nạn của Liên Hợp Quốc. Văn kiện năm 1951 này xác định ai được coi là người tị nạn và quy định trách nhiệm của các quốc gia trong việc tiếp nhận họ. Tuy nhiên, nhiều nước hiện đã tạm dừng tiếp nhận đơn xin tị nạn, từ chối bảo vệ quốc tế cho những người cho rằng họ có nguy cơ đối mặt với chiến tranh hoặc bị đàn áp vì tôn giáo, sắc tộc, quốc tịch, khuynh hướng tính dục hay quan điểm chính trị nếu buộc phải trở về quê hương.
“Tôi không hề phóng đại khi nói rằng thể chế tị nạn trên toàn thế giới hiện đang bị đe dọa nhiều hơn bao giờ hết”, Ruvendrini Menikdiwela, Trợ lý Cao ủy về Bảo vệ của UNHCR tại Geneva, phát biểu với các phóng viên trong một cuộc họp báo trực tuyến từ thành phố Geneva, Thụy Sĩ.
Một tờ giấy cứu mạng người
Dưới thời chính quyền Trump, Hoa Kỳ cùng một số quốc gia châu Âu đã siết chặt quyền tị nạn, đồng thời tìm kiếm các thỏa thuận song phương với các nước thứ ba, đặc biệt tại châu Phi nhằm trục xuất người di cư và trong một số trường hợp, chuyển giao hoàn toàn trách nhiệm tiếp nhận tị nạn. Tại Hy Lạp, nơi số người tị nạn Sudan đến đảo Crete gia tăng đột biến, chính quyền cũng đã tạm thời đình chỉ việc xử lý đơn xin tị nạn.
“Hai tờ giấy đó đã cứu sống hàng triệu người trong quá khứ và sẽ cứu sống hàng triệu người trong tương lai”, bà nói thêm, ám chỉ Công ước năm 1951 về Quy chế Người tị nạn được thông qua sau Thế chiến II và Nghị định thư năm 1967 tiếp theo, mở rộng phạm vi bảo vệ cho người tị nạn trên toàn thế giới.
Khủng hoảng tiền mặt trên toàn thế giới
Một cuộc khủng hoảng tài trợ nhân đạo toàn cầu đang ảnh hưởng đến hơn 122 triệu người phải rời bỏ nhà cửa vì xung đột hoặc đàn áp, trong bối cảnh tâm lý chống tị nạn và chống di cư ngày càng gia tăng. Dù dòng người di cư đến các nước Bắc bán cầu thường thu hút sự chú ý của truyền thông, bà Ruven Menikdiwela lưu ý rằng khoảng 75% trong số hơn 43 triệu người tị nạn trên thế giới thực tế đang được tiếp nhận tại các quốc gia thu nhập thấp và trung bình. Tại Chad, quốc gia Đông Phi hiện đón khoảng 1,5 triệu người tị nạn, chủ yếu từ Sudan. Các chương trình hỗ trợ của UNHCR đang thiếu kinh phí trầm trọng, không thể đáp ứng nhu cầu khẩn cấp của những người mới đến. Tuy nhiên, bất chấp hoàn cảnh khốn khó, bà khẳng định những người tị nạn mà bà gặp sẽ không thể sống sót nếu Chad không tôn trọng công ước về người tị nạn và cho phép họ vượt biên.
“Có những người, đàn ông, phụ nữ và trẻ em, lang thang với những vết thương do đạn bắn và mảnh đạn”, bà nói. Menikdiwela cho biết, phụ nữ và trẻ em gái nói riêng đã phải chịu đựng mức độ bạo lực tình dục chưa từng có, đồng thời nêu bật trường hợp của một phụ nữ 80 tuổi bị cưỡng hiếp nhiều lần.
Nếu không có sự hỗ trợ, người tị nạn sẽ tiếp tục di chuyển
Bà Menikdiwela kêu gọi các nhà lãnh đạo gia tăng đóng góp và hỗ trợ, cảnh báo rằng nhiều người tị nạn ở Chad có thể tiếp tục di chuyển về phía bắc qua Libya rồi đến châu Âu nếu nhu cầu của họ không được đáp ứng. Bà cũng thừa nhận tình trạng lạm dụng cơ chế tị nạn bởi một số người di cư vì lý do kinh tế hoặc nguyên nhân khác, thay vì chạy trốn chiến tranh hay đàn áp. UNHCR đồng thời bày tỏ ủng hộ mô hình “trung tâm hồi hương”, thực chất là các cơ sở trục xuất, một khái niệm ngày càng được các nước châu Âu và Hoa Kỳ quan tâm.
Đằng sau từng chuyến hành trình vượt biên là những gia đình bị chia cắt, những đứa trẻ lớn lên trong trại tị nạn không biết đến khái niệm quê hương, và những người mẹ, người cha mang trong mình nỗi ám ảnh mất mát. Cuộc khủng hoảng tị nạn không chỉ là thách thức chính trị hay gánh nặng tài chính, mà trước hết là phép thử về lòng trắc ẩn và sự đoàn kết của nhân loại. Khi Công ước về Người tị nạn bước sang năm thứ 75, câu hỏi không còn là liệu các chính phủ có đủ khả năng hỗ trợ, mà là liệu thế giới có còn giữ được trách nhiệm đạo đức để không ngoảnh mặt trước những số phận đang khao khát được sống an toàn và được đối xử như một con người.
Thế Nguyễn