Sau hơn ba năm triển khai đồng bộ ba Chương trình mục tiêu quốc gia (MTQG) gồm: Xây dựng nông thôn mới, Giảm nghèo bền vững và Phát triển kinh tế – xã hội vùng đồng bào dân tộc thiểu số và miền núi, bức tranh phát triển ở nhiều địa phương đã có những chuyển biến rõ nét. Tuy nhiên, tiến độ và hiệu quả thực hiện vẫn còn chênh lệch giữa các vùng, nhất là tại khu vực miền núi, vùng sâu, vùng xa, nơi vẫn đối mặt với nhiều khó khăn về nguồn lực và điều kiện thực hiện.
Kết quả bước đầu và những điểm sáng từ cơ sở
Tính đến hết quý II năm 2025, theo báo cáo của Bộ Kế hoạch và Đầu tư, tổng vốn ngân sách Trung ương phân bổ cho ba Chương trình mục tiêu quốc gia đạt gần 290 nghìn tỷ đồng, trong đó tỷ lệ giải ngân đạt khoảng 65%. Nhiều địa phương như Hà Nam, Bắc Ninh, Đồng Tháp, Gia Lai… đã chủ động lồng ghép các nguồn lực, huy động mạnh mẽ xã hội hóa và vốn tín dụng, tạo nên những chuyển biến rõ nét ngay từ cơ sở.
Trong ba chương trình, xây dựng nông thôn mới tiếp tục là điểm sáng nổi bật, khi hơn 73% số xã trên cả nước đã đạt chuẩn; nhiều tỉnh như Nam Định, Bình Dương, Đồng Nai đạt tỷ lệ trên 95%. Cùng với đó, hàng trăm mô hình kinh tế hợp tác, chương trình OCOP và sản phẩm đặc trưng địa phương được hình thành, góp phần chuyển dịch cơ cấu nông nghiệp theo hướng giá trị gia tăng và phát triển bền vững.
Chương trình giảm nghèo bền vững cũng ghi dấu ấn rõ rệt, giúp hơn 1,3 triệu hộ thoát nghèo trong giai đoạn 2021–2024, trong đó có trên 400 nghìn hộ dân tộc thiểu số. Việc đa dạng hóa sinh kế, hỗ trợ nhà ở, đất sản xuất và đào tạo nghề đã tạo hiệu ứng lan tỏa tích cực, giúp người dân nâng cao năng lực tự chủ, vươn lên thoát nghèo bền vững.
Đặc biệt, Chương trình phát triển kinh tế – xã hội vùng đồng bào dân tộc thiểu số và miền núi – lần đầu tiên được triển khai ở quy mô quốc gia – đã mang lại diện mạo mới cho nhiều địa phương vùng cao. Hệ thống hạ tầng thiết yếu được đầu tư đồng bộ; các chính sách về y tế, giáo dục, nước sạch và sinh kế bước đầu phát huy hiệu quả, cải thiện chất lượng đời sống và thay đổi tư duy phát triển trong cộng đồng.
Những điểm nghẽn trong tổ chức thực hiện
Dù đạt được nhiều kết quả tích cực, nhưng hiệu quả triển khai ba Chương trình mục tiêu quốc gia vẫn chưa đồng đều giữa các địa phương. Nhiều tỉnh, thành phản ánh tình trạng phân bổ vốn chậm, thủ tục hành chính phức tạp, dẫn đến việc giải ngân kéo dài và dự án bị đình trệ. Cơ chế phối hợp giữa các bộ, ngành và chính quyền địa phương còn chồng chéo, thiếu sự linh hoạt và thống nhất trong điều hành.
Không ít địa phương vẫn lúng túng trong việc lồng ghép các chương trình, gây ra tình trạng “chia cắt nguồn lực”, trong khi trên cùng một địa bàn lại đồng thời triển khai cả ba chương trình. Bên cạnh đó, năng lực đội ngũ cán bộ cấp xã – lực lượng trực tiếp tổ chức thực hiện – vẫn là điểm nghẽn lớn. Ở nhiều nơi, việc lập kế hoạch, quản lý dự án, theo dõi và đánh giá chưa đáp ứng yêu cầu mới về hiệu quả đầu tư công.
Theo Bộ trưởng Bộ Kế hoạch và Đầu tư Nguyễn Chí Dũng, “Khó khăn lớn nhất không chỉ là vốn, mà là cách tổ chức thực hiện. Nếu không có sự chủ động, sáng tạo của địa phương và sự đồng thuận của người dân, thì dù nguồn lực lớn đến đâu cũng khó phát huy hết hiệu quả.”
Đảm bảo an ninh phi truyền thống trong triển khai các chương trình MTQG
Trong quá trình thực hiện các Chương trình mục tiêu quốc gia, yêu cầu về bảo đảm an ninh phi truyền thống ngày càng trở nên cấp thiết. Không chỉ dừng lại ở bảo vệ an ninh trật tự, nhiều địa phương đã lồng ghép các yếu tố an ninh con người, an ninh môi trường, an ninh kinh tế, an ninh xã hội và an ninh mạng vào quá trình triển khai, nhằm đảm bảo sự phát triển toàn diện và bền vững.
Thực tiễn cho thấy, an ninh phi truyền thống được triển khai thông qua một số hướng chủ yếu:
Bảo đảm an ninh sinh kế và an ninh xã hội: Các địa phương chú trọng hỗ trợ sinh kế cho người dân, nhất là vùng sâu, vùng xa, vùng đồng bào dân tộc thiểu số; thúc đẩy đào tạo nghề, tạo việc làm ổn định để giảm nghèo bền vững. Việc này không chỉ nâng cao thu nhập mà còn giúp ổn định xã hội, hạn chế di cư tự phát và các nguy cơ mất an ninh phi truyền thống.
An ninh môi trường trong phát triển nông thôn mới: Triển khai các mô hình nông nghiệp sinh thái, xử lý rác thải, nước thải ở nông thôn; kiểm soát ô nhiễm làng nghề; phát triển năng lượng tái tạo, tiết kiệm tài nguyên, góp phần bảo vệ hệ sinh thái, bảo đảm sức khỏe cộng đồng.
An ninh thông tin và chuyển đổi số ở cơ sở: Việc ứng dụng công nghệ số trong quản lý đầu tư công, giám sát giải ngân, quản lý dữ liệu dân cư và kết nối chính quyền điện tử giúp tăng tính minh bạch, giảm rủi ro sai phạm. Một số địa phương đã xây dựng hệ thống cảnh báo sớm và nền tảng chia sẻ dữ liệu nhằm phòng ngừa rủi ro an ninh mạng.
An ninh văn hóa và cộng đồng: Bảo tồn giá trị văn hóa bản địa, củng cố khối đại đoàn kết dân tộc, phòng ngừa tác động tiêu cực từ thông tin sai lệch và văn hóa độc hại trên mạng xã hội, được xem là “lá chắn mềm” trong thực hiện các chương trình ở vùng đồng bào dân tộc thiểu số.
Tăng cường khả năng thích ứng với biến đổi khí hậu và rủi ro thiên tai: Nhiều mô hình hỗ trợ sinh kế thích ứng được triển khai ở vùng ven biển, vùng cao, nơi dễ bị tác động bởi thiên tai. Việc kết hợp giữa đầu tư hạ tầng và nâng cao năng lực cộng đồng giúp đảm bảo an ninh con người trong dài hạn.
Tổng thể, các biện pháp an ninh phi truyền thống không chỉ là yếu tố hỗ trợ, mà đang trở thành trụ cột quan trọng để các chương trình mục tiêu quốc gia đạt hiệu quả bền vững, hướng tới mục tiêu “không ai bị bỏ lại phía sau”.
Giải pháp nâng cao hiệu quả và tính bền vững
Để bảo đảm mục tiêu đến năm 2025, cả ba Chương trình mục tiêu quốc gia đạt được kết quả thực chất, bền vững, các chuyên gia cho rằng cần tập trung vào ba nhóm giải pháp trọng tâm.
Thứ nhất, hoàn thiện cơ chế điều hành và phân cấp rõ ràng. Trung ương cần ban hành hướng dẫn thống nhất, đồng bộ giữa các chương trình; đồng thời, trao quyền chủ động nhiều hơn cho địa phương trong lựa chọn dự án, phân bổ vốn và lồng ghép nguồn lực. Cùng với đó, phải tăng cường công tác kiểm tra, giám sát hiệu quả đầu ra, tránh tình trạng “đạt chỉ tiêu trên giấy” nhưng thiếu tác động thực tế.
Thứ hai, nâng cao năng lực quản trị ở cấp cơ sở. Đây được xem là khâu then chốt quyết định hiệu quả triển khai. Cần tổ chức đào tạo, bồi dưỡng chuyên sâu cho đội ngũ cán bộ cấp xã, thôn về lập kế hoạch, huy động vốn, giám sát cộng đồng. Mỗi địa phương cần xây dựng đội ngũ “cán bộ nòng cốt” có khả năng kết nối giữa doanh nghiệp, hợp tác xã và người dân, tạo sự gắn kết trong thực hiện mục tiêu phát triển bền vững.
Thứ ba, đẩy mạnh ứng dụng công nghệ số và chuyển đổi số trong quản lý chương trình. Việc xây dựng hệ thống giám sát trực tuyến, cơ sở dữ liệu mở về tiến độ và hiệu quả dự án sẽ góp phần tăng tính minh bạch, giảm thất thoát, đồng thời giúp các cơ quan quản lý kịp thời tháo gỡ vướng mắc ngay từ cơ sở.
Ngoài ba nhóm giải pháp trọng tâm, cần khuyến khích huy động nguồn lực xã hội hóa, nhất là doanh nghiệp và tổ chức phi chính phủ, tham gia phát triển hạ tầng, sinh kế và sản phẩm OCOP. Khi cộng đồng doanh nghiệp đồng hành, không chỉ tạo thêm nguồn lực cho phát triển địa phương mà còn mở rộng chuỗi giá trị kinh tế nông thôn, lan tỏa tinh thần trách nhiệm xã hội và phát triển bền vững.
Ba Chương trình mục tiêu quốc gia giai đoạn 2021–2025 không chỉ là các dự án phát triển đơn lẻ, mà là trụ cột chiến lược trong tiến trình hiện thực hóa mục tiêu phát triển bao trùm, bền vững và tự cường của Việt Nam. Việc đồng thời triển khai ba chương trình trên cùng một nền tảng, xây dựng nông thôn mới, giảm nghèo bền vững và phát triển vùng đồng bào dân tộc thiểu số, miền núi thể hiện rõ tầm nhìn dài hạn của Đảng và Nhà nước trong việc thu hẹp khoảng cách vùng miền, củng cố an sinh xã hội và đảm bảo an ninh phi truyền thống.
Những kết quả bước đầu đạt được cho thấy chủ trương đúng đắn và cách tiếp cận nhân văn, khi đặt người dân ở vị trí trung tâm của mọi chính sách. Tuy nhiên, để ba chương trình thực sự đi vào chiều sâu và phát huy hiệu quả bền vững, cần có những đột phá mạnh mẽ về thể chế, phương thức quản lý và tư duy phát triển. Sự chuyển biến này không chỉ đến từ vốn đầu tư hay cơ chế hỗ trợ, mà trước hết phải đến từ sự đổi mới trong cách làm, trong năng lực điều hành và trong tinh thần chủ động, sáng tạo từ cơ sở.
Trong bối cảnh toàn cầu hóa và biến động nhanh của các yếu tố phi truyền thống như biến đổi khí hậu, an ninh năng lượng, an ninh sinh kế và công nghệ số, các chương trình MTQG cần được nhìn nhận như một cấu phần của chiến lược an ninh – phát triển toàn diện. Chỉ khi ba chương trình cùng vận hành hài hòa, dựa trên liên kết vùng, đồng thuận xã hội và chuyển đổi số hiệu quả, chúng mới có thể tạo nên nền tảng vững chắc cho một Việt Nam phát triển bao trùm, xanh và bền vững, nơi mọi người dân đều được hưởng lợi từ thành quả phát triển và không ai bị bỏ lại phía sau.
Thế Nguyễn – Lê Nguyễn