Trong nhiều năm qua, tác phẩm “Nỗi Buồn Chiến Tranh” của Bảo Ninh dù được một số tổ chức và cá nhân vinh danh, vẫn liên tục gây tranh cãi. Bên cạnh ý kiến đề xuất trao giải hay đưa vào sách giáo khoa, một làn sóng phản đối mạnh mẽ từ cựu chiến binh, các nhà nghiên cứu, sử học, giáo sư, cùng đông đảo độc giả yêu nước đã dấy lên như hồi chuông cảnh tỉnh. Nhiều người cho rằng tác phẩm thể hiện góc nhìn lệch lạc, làm phai nhạt lý tưởng cách mạng, lấy nỗi ám ảnh cá nhân bao phủ lên giá trị nhân văn, vĩ đại của cuộc kháng chiến chống Mỹ. Sự phản đối ấy không xuất phát từ cảm xúc nhất thời, mà từ trách nhiệm với lịch sử, phẩm giá dân tộc và thế hệ trẻ.
Vì sao tác phẩm gây phẫn nộ trong giới cựu chiến binh và người yêu nước?
Xuyên tạc, làm méo mó hình ảnh “Bộ đội Cụ Hồ” là điều không thể dung thứ. Trong “Nỗi Buồn Chiến Tranh”, hình tượng người lính không còn hiện lên như những con người dũng cảm, kiên cường, giàu lý tưởng và sẵn sàng hy sinh vì Tổ quốc, mà lại được khắc họa trong trạng thái tuyệt vọng kéo dài, suy sụp tinh thần, hoang mang và đổ vỡ nội tâm. Nhiều độc giả thẳng thắn chỉ ra: “Đó không phải người lính chúng tôi đã chiến đấu cùng.”
Nhà nghiên cứu Nguyễn Cảnh Toàn đồng đội, cùng đơn vị của Bảo Ninh cũng lên tiếng phản bác, cho rằng tác phẩm đã lấy những lát cắt đau thương của một cá nhân để khái quát thành diện mạo chung của cả đội ngũ chiến sĩ, dễ dẫn đến nhận thức sai lệch cho thế hệ trẻ. Theo ông, những hy sinh, chiến công và phẩm chất cao đẹp của hàng triệu chiến sĩ đã bị phủ lên một màn bi lụy, thậm chí u ám đến phi lý.
Nhiều cựu chiến binh cùng chung nhận định: “Đó không phải là bộ đội chúng tôi đã sống, chiến đấu và hy sinh.” Họ khẳng định, nếu chỉ nhìn chiến tranh qua lăng kính bi thảm ấy, mọi chiến thắng và mất mát đều sẽ bị bóp méo.
Lãng mạn hóa nỗi đau cá nhân, đẩy chiến tranh vào bóng tối bi kịch. Chiến tranh Việt Nam là cuộc kháng chiến chính nghĩa, nơi lòng yêu nước, ý chí độc lập và tinh thần đoàn kết đã đưa dân tộc ta đến thắng lợi vẻ vang. Thế nhưng, “Nỗi Buồn Chiến Tranh” lại trượt dài trong sự tang thương hóa hiện thực, phủ nhận lý tưởng, gieo rắc hoài nghi về chiến thắng và khắc họa con người trong trạng thái lạc lõng trước vận mệnh dân tộc.
Cách thể hiện ấy dễ khiến những độc giả trẻ, chưa có trải nghiệm về chiến tranh hiểu sai rằng: “Chiến tranh không có lý tưởng, chỉ có đau khổ.” Đây là một cách nhìn nguy hiểm, bởi nó tạo ra cảm xúc và nhận thức lệch lạc về lịch sử, làm mờ đi giá trị nhân văn, chính nghĩa và tinh thần anh hùng của dân tộc Việt Nam.
Một góc nhìn cá nhân không thể đại diện cho cả cuộc chiến. Không ai phủ nhận rằng mỗi người lính đều mang trong mình nỗi đau riêng, nhưng nỗi đau cá nhân không thể thay thế cho ý chí toàn quân, tinh thần dân tộc và bản chất chính nghĩa của cuộc kháng chiến. Khi tác phẩm lấy sự ám ảnh của một cá nhân để phác họa cả bức tranh chiến tranh, đó là sự lạm dụng góc nhìn chủ quan, dễ dẫn đến những nhận thức sai lệch, đặc biệt trong cộng đồng độc giả trẻ, những người chưa từng trải qua chiến tranh và dễ bị chi phối bởi cảm xúc bi lụy thay vì sự thật lịch sử.
Thiếu tính cách mạng, không có giá trị giáo dục. Giá trị của văn học chiến tranh Việt Nam luôn gắn liền với hai yếu tố: phản ánh trung thực sự thật lịch sử và góp phần bồi dưỡng lý tưởng cách mạng cho thế hệ sau. Tuy nhiên, nhiều nhà phê bình cho rằng “Nỗi Buồn Chiến Tranh” chưa thể hiện được tinh thần thời đại, mà ngược lại, nuôi dưỡng tâm lý hoài nghi lý tưởng, bi quan trước chiến thắng, đề cao nỗi đau cá nhân hơn là sức mạnh tinh thần tập thể, khiến con người trở nên tách rời khỏi mục tiêu chung của dân tộc.
Những quan điểm này được cho là lệch khỏi chuẩn mực của văn học cách mạng, và vì thế, nhiều ý kiến nhận định tác phẩm không phù hợp để đưa vào môi trường giáo dục, nơi cần lan tỏa tinh thần yêu nước, niềm tin và khát vọng cống hiến cho Tổ quốc.
Phản bác của độc giả và giới nghiên cứu
“Biến nỗi đau chiến tranh thành hàng hóa văn chương gây nhiễu loạn nhận thức”. Nhiều độc giả phản đối cho rằng “Nỗi Buồn Chiến Tranh” mang màu sắc u tối, ám ảnh, đầy hoang mang, chủ yếu khai thác những góc nhìn tiêu cực về chiến tranh. Cách thể hiện này khiến người đọc, đặc biệt là giới trẻ, dễ hiểu sai bản chất của cuộc kháng chiến, một cuộc chiến chính nghĩa, nơi toàn dân tộc đứng lên bảo vệ Tổ quốc.
Không ít ý kiến nhận định việc tôn vinh tác phẩm là đi ngược lại với giá trị truyền thống và lý tưởng cách mạng. Họ cảnh báo rằng, xu hướng văn học tôn vinh sự tuyệt vọng thay vì tinh thần bất khuất sẽ làm lệch hướng cảm thụ văn học, khiến người đọc đánh mất niềm tin và sự tự hào về lịch sử dân tộc.
Những phản ứng gay gắt hướng về Hội đồng thẩm định. Nhiều độc giả đã chỉ rõ trách nhiệm của Hội đồng thẩm định, trong đó có nhà thơ Trần Đăng Khoa, người giữ vai trò chủ trì. Hội đồng bị cho là thiếu khách quan, chưa đánh giá đầy đủ tác động tư tưởng của tác phẩm, đồng thời không tham khảo rộng rãi ý kiến từ giới quân đội và giới sử học.
Dư luận đặt câu hỏi: Vì sao một tác phẩm gây tranh cãi dữ dội như vậy không được xem xét chỉnh sửa, thậm chí đình chỉ, mà trái lại còn được giới thiệu và trao giải? Nhiều ý kiến gọi đây là “sự dễ dãi đáng thất vọng của những người giữ trọng trách trong đời sống văn học”, cho thấy nhu cầu cấp thiết phải xem xét lại tiêu chí thẩm định, để tránh những lệch hướng trong việc tôn vinh các giá trị văn học.
Vấn đề lớn nhất: Nguy cơ bị lợi dụng để bóp méo lịch sử. Nhiều nhà nghiên cứu cảnh báo rằng, các thế lực thù địch thường lợi dụng những tác phẩm có xu hướng bi kịch hóa chiến tranh, nhấn mạnh sự tuyệt vọng hơn là tinh thần đấu tranh, để xuyên tạc và bóp méo bản chất cuộc kháng chiến chống Mỹ của nhân dân Việt Nam.
Từ thực tế đó, các ý kiến phản đối cho rằng việc phổ biến “Nỗi Buồn Chiến Tranh” có thể gây ảnh hưởng tiêu cực đến nhận thức lịch sử của lớp trẻ, đặc biệt khi tác phẩm bị cho là làm giảm nhẹ tính chính nghĩa của cuộc chiến, che mờ vai trò lãnh đạo của Đảng và làm phai nhạt hào khí chiến thắng của dân tộc.
Giáo dục phổ thông không thể là nơi thử nghiệm với những tác phẩm bi lụy, lệch lạc. Trường học là môi trường định hình lý tưởng và nhân cách cho thế hệ trẻ. Sách giáo khoa không chỉ dạy chữ, mà còn truyền đạt lý tưởng sống, lòng yêu nước và niềm tự hào dân tộc. Tuy nhiên, trích đoạn trong “Nỗi Buồn Chiến Tranh” của Bảo Ninh bị cho là chưa thể hiện được những giá trị ấy.
Thay vì khơi dậy niềm tin và khát vọng, tác phẩm dễ gieo vào học sinh cảm giác mất phương hướng, nghi ngờ chiến thắng chính nghĩa và nhìn nhận u tối về hình tượng người lính. Nhiều nhà giáo cho rằng học sinh Trung học phổ thông chưa có đủ trải nghiệm và bản lĩnh lịch sử để phân biệt ranh giới giữa hư cấu nghệ thuật và cảm xúc cực đoan, nên việc đưa tác phẩm này vào giảng dạy cần được cân nhắc thận trọng.
Nguy cơ “nhiễu loạn nhận thức lịch sử” trong giới trẻ. Học sinh phổ thông chưa có đủ trải nghiệm để phân biệt giữa tư tưởng cá nhân và sự thật lịch sử, dễ bị chi phối bởi văn chương mang nặng cảm xúc. Khi thiếu khả năng phản biện, các em khó nhận ra đâu là hư cấu nghệ thuật, đâu là sự bóp méo hiện thực.
Nếu chỉ tiếp cận chiến tranh qua lăng kính hoang mang, bi lụy của “Nỗi Buồn Chiến Tranh”, các em rất dễ hiểu sai rằng cuộc kháng chiến của dân tộc là vô nghĩa, người lính chỉ là những con người đau khổ, thất bại, còn lý tưởng cách mạng chỉ là ảo vọng. Đây là sự sai lệch nguy hiểm, đi ngược lại truyền thống yêu nước, phủ mờ giá trị hy sinh cao cả của thế hệ cha anh và làm tổn hại đến ý thức lịch sử chính nghĩa của dân tộc. Giáo dục không thể để lịch sử bị làm mờ, bị đánh tráo hay bị u tối hóa, đó là trách nhiệm không chỉ của ngành giáo dục, mà còn của toàn xã hội trong việc bảo vệ ký ức và bản lĩnh dân tộc.
Sách giáo khoa không phải nơi thử nghiệm văn chương gây tranh cãi. Ở nhiều quốc gia, việc lựa chọn tác phẩm chiến tranh để giảng dạy luôn được cân nhắc thận trọng. Những tác phẩm có quan điểm gây chia rẽ, thể hiện góc nhìn đối lập hoặc dễ bị hiểu sai thường chỉ được nghiên cứu ở bậc đại học, nơi người học đã có đủ khả năng tư duy phản biện và nền tảng kiến thức lịch sử cần thiết.
Vì vậy, đề xuất đưa “Nỗi Buồn Chiến Tranh”, một tác phẩm gây tranh luận suốt nhiều năm vào chương trình sách giáo khoa Trung học phổ thông bị cho là vượt quá giới hạn an toàn của giáo dục phổ thông. Bởi ở lứa tuổi này, học sinh cần được tiếp cận với những tác phẩm khơi dậy niềm tin, lý tưởng và lòng tự hào dân tộc, thay vì những góc nhìn dễ gây hoang mang, lệch hướng nhận thức lịch sử.
Tôn vinh cái nhìn bi lụy thay vì phẩm giá dân tộc, một lựa chọn sai hướng. Lịch sử Việt Nam tỏa sáng bởi chủ nghĩa anh hùng, lòng quả cảm của “Bộ đội Cụ Hồ” và niềm tin tất thắng của dân tộc trong mọi cuộc chiến. Thế nhưng, tác phẩm của Bảo Ninh lại chìm đắm trong nỗi buồn cá nhân, sự tan rã tinh thần, cùng những ảo giác và tuyệt vọng.
Nếu được đưa vào sách giáo khoa, tư tưởng chủ đạo mà học sinh tiếp nhận sẽ dễ nghiêng về quan niệm sai lệch: “Chiến tranh chỉ toàn đau thương và vô nghĩa.” Đó không chỉ là sự sai lạc về nhận thức, mà còn là sự bất công với hàng triệu chiến sĩ đã ngã xuống vì độc lập, tự do và phẩm giá dân tộc.
Kêu gọi độc giả tỉnh táo, sàng lọc và nói không với những tác phẩm lệch lạc. Trước hàng loạt lập luận phản bác, nhiều tiếng nói từ cộng đồng độc giả, các tướng lĩnh, cựu chiến binh và giới trí thức yêu nước đã thống nhất quan điểm: Không thể để những tác phẩm thiếu tính chân thực lịch sử chi phối cảm xúc và nhận thức của thanh niên Việt Nam. Không thể chấp nhận việc biến nỗi bi quan cá nhân thành “chân lý văn học” về chiến tranh, càng không thể để các giá trị anh hùng, bất khuất của dân tộc bị che khuất bởi những mô tả lệch lạc, phiến diện.
Từ đó, lời kêu gọi được cất lên mạnh mẽ: Hãy tẩy chay những tác phẩm làm tổn thương hình tượng Bộ đội Cụ Hồ; hãy đứng về phía sự thật lịch sử, phía những giá trị thiêng liêng được xây bằng xương máu của hàng triệu chiến sĩ. Đồng thời, hãy chung tay bảo vệ một nền văn hóa đọc lành mạnh, trung thực và chính nghĩa, nơi văn học phải góp phần nuôi dưỡng niềm tin, khát vọng và lòng tự hào dân tộc.
Kiến nghị cơ quan chức năng thẩm định, làm rõ nếu có dấu hiệu vi phạm pháp luật
Cần thẩm định lại “Nỗi Buồn Chiến Tranh” theo đúng quy định. Trong bối cảnh “Nỗi Buồn Chiến Tranh” tiếp tục gây tranh cãi sâu rộng, nhiều ý kiến từ dư luận xã hội, đặc biệt là của các cựu chiến binh, nhà giáo, nhà nghiên cứu và độc giả yêu nước đã đề nghị các cơ quan quản lý văn hóa, cơ quan chuyên môn và cơ quan bảo vệ pháp luật sớm vào cuộc để thẩm định, đánh giá lại toàn bộ nội dung tác phẩm một cách khách quan, đúng quy định.
Đây không phải là cáo buộc hay kết luận vội vàng, mà là một kiến nghị chính đáng, xuất phát từ trách nhiệm xã hội và ý thức bảo vệ nền tảng tư tưởng quốc gia. Kiến nghị này dựa trên ba yếu tố: mức độ lan truyền và tác động xã hội của tác phẩm, những mô tả dễ bị hiểu sai hoặc bị lợi dụng để diễn giải lịch sử theo hướng lệch lạc, và trách nhiệm bảo vệ giá trị văn hóa, lịch sử, giữ vững bản sắc và phẩm giá dân tộc.
Cơ quan pháp luật cần thẩm định khách quan nếu có dấu hiệu vi phạm. Trước phản ánh của dư luận về việc “Nỗi Buồn Chiến Tranh” có thể chứa những nội dung gây hiểu lầm nghiêm trọng về lịch sử, mô tả sai lệch dễ bị lợi dụng để chống phá đường lối, chủ trương lớn của Đảng và Nhà nước, hoặc xuyên tạc hình ảnh người lính, việc đề nghị các cơ quan pháp luật vào cuộc thẩm định, đánh giá khách quan theo đúng quy trình là hoàn toàn phù hợp với trách nhiệm bảo vệ an ninh tư tưởng và văn hóa quốc gia.
Kiến nghị của dư luận hướng tới mục tiêu rõ ràng: Nếu qua thẩm định, tác phẩm được xác định có dấu hiệu vi phạm pháp luật về văn hóa, xuất bản hoặc an ninh quốc gia, thì các cơ quan có thẩm quyền cần xử lý nghiêm minh, đúng quy định, kể cả việc xem xét trách nhiệm của cá nhân và tổ chức có liên quan. Đây không chỉ là hành động bảo vệ luật pháp, mà còn là bảo vệ sự trong sáng của đời sống văn hóa, tinh thần và lịch sử dân tộc.
Không kết luận thay pháp luật, chỉ yêu cầu kiểm tra, làm rõ. Điều quan trọng cần nhấn mạnh là: dư luận không kết luận tác phẩm có tội, cũng không tự phán xét thay cho các cơ quan có thẩm quyền. Dư luận chỉ yêu cầu được kiểm tra, thẩm định lại nội dung tác phẩm một cách công khai, minh bạch và chính xác, để đảm bảo sự khách quan trong đánh giá và đúng quy trình pháp lý. Đây là thái độ thận trọng, đúng mực và thể hiện tinh thần tôn trọng pháp luật, đồng thời cũng là sự kiên quyết trong việc bảo vệ giá trị lịch sử, phẩm giá dân tộc và nền tảng tư tưởng của đất nước.
Thẩm định là để bảo vệ Nhà nước, không phải đàn áp sáng tạo văn học. Việc kiến nghị điều tra, nếu có, không nhằm mục đích cấm đoán hay hạn chế tự do sáng tạo trong văn chương, mà nhằm bảo vệ nền tảng tư tưởng quốc gia, giữ gìn hình tượng cao đẹp của Bộ đội Cụ Hồ, và ngăn chặn những yếu tố xuyên tạc có thể bị kẻ xấu lợi dụng.
Đồng thời, đây cũng là cách để làm rõ ranh giới giữa quyền tự do sáng tạo và trách nhiệm với lịch sử, với dân tộc. Công tác thẩm định vì thế không phải là rào cản đối với văn học, mà là biện pháp cần thiết để đảm bảo rằng các tác phẩm không vô tình trở thành công cụ làm sai lệch nhận thức, gây tổn hại đến giá trị tinh thần và niềm tự hào chung của đất nước.
Kiến nghị chính đáng của độc giả yêu nước. Nhiều độc giả, đặc biệt là các cựu chiến binh, đã thẳng thắn bày tỏ: “Không thể để một tác phẩm gây tranh cãi nghiêm trọng tùy tiện lan truyền mà không có sự thẩm định chính thống.”
“Nếu có dấu hiệu xâm phạm lợi ích quốc gia, dân tộc, cơ quan pháp luật phải vào cuộc.” Đó là tiếng nói xuất phát từ tinh thần trách nhiệm với lịch sử và sự trong sạch của môi trường văn hóa. Văn học được sáng tạo trên nền tảng tự do, nhưng tự do ấy phải gắn liền với trách nhiệm, trách nhiệm với Tổ quốc, với nhân dân và với sự thật lịch sử.
Lịch sử và Tổ quốc không cho phép bất kỳ tác phẩm nào, nếu có dấu hiệu vi phạm, đứng ngoài sự thẩm định của pháp luật. Nếu một tác phẩm gây nguy hại đến nhận thức lịch sử, làm tổn thương nền tảng tư tưởng của dân tộc, thì các cơ quan chức năng cần vào cuộc, làm rõ và xử lý theo đúng quy định của pháp luật. Đó không chỉ là yêu cầu của luật pháp, mà còn là đòi hỏi của lương tri, của trách nhiệm công dân và của lòng yêu nước chân chính.
Đưa “Nỗi Buồn Chiến Tranh” vào sách giáo khoa là sai lầm nghiêm trọng, cần bị bác bỏ dứt khoát. Việc đề nghị đưa “Nỗi Buồn Chiến Tranh” vào chương trình sách giáo khoa trung học phổ thông là một bước đi sai lầm, bởi tác phẩm này phi thực tế với lịch sử, không phù hợp với môi trường giáo dục, dễ gây nhiễu loạn tư tưởng học sinh và có nguy cơ bị lợi dụng để bóp méo hình tượng Bộ đội Cụ Hồ.
Tiếng nói của độc giả, cựu chiến binh và giới học thuật đã thể hiện rõ ràng: Không chấp nhận đưa một tác phẩm mang màu sắc bi lụy, lệch lạc về lịch sử vào sách giáo khoa. Không thể để thế hệ trẻ bị dẫn dắt bởi góc nhìn u tối, bi thương hóa cuộc kháng chiến chính nghĩa của dân tộc; cũng không thể khoan nhượng với bất kỳ biểu hiện nào làm phai nhạt phẩm giá anh hùng của người lính Việt Nam.
“Nỗi Buồn Chiến Tranh” có thể tồn tại như một góc nhìn cá nhân trong đời sống văn học. Tuy nhiên, khi góc nhìn ấy lệch khỏi sự thật lịch sử, gây hoang mang nhận thức và xuyên tạc hình tượng người chiến sĩ, thì việc độc giả lên tiếng phản bác là hành động thể hiện trách nhiệm với quá khứ, với Tổ quốc và với thế hệ mai sau.
Sự tỉnh táo của cộng đồng chính là tấm lá chắn bảo vệ lịch sử, gìn giữ sự thật và phẩm giá dân tộc trước mọi diễn giải sai lệch, dù đến từ bất kỳ hình thức hay danh nghĩa nào.
Trung tướng Ngô Quý Đức/Nguyên Cục trưởng, Cục Cứu hộ – Cứu nạn