Là người kiên định với lý tưởng Cộng sản, điệp viên Ursula Ruth Kuczynski đã dành hơn 20 năm tuổi trẻ và hạnh phúc riêng cho hoạt động tình báo Liên Xô. Với những chiến công lừng lẫy đi vào huyền thoại, bà được mệnh danh là “Kẻ đánh cắp bom nguyên tử”, nữ điệp viên nổi tiếng nhất mọi thời đại. Năm 2002, hai năm sau khi bà qua đời, Tạp chí Spy Museum vinh danh Ursula là “Nữ điệp viên nổi tiếng nhất trong lịch sử”.
“Một cô gái không bình thường”
Ursula Ruth Kuczynski, còn được biết đến với các tên gọi Ursula Beurton hay Ruth Werner, sinh ngày 15/8/1903 trong một gia đình trí thức người Đức gốc Do Thái. Cha bà, Robert Kuczynski, là nhà thống kê học nổi tiếng của Đức trong thế kỷ 20, từng công bố nhiều nghiên cứu phơi bày tình cảnh bị bóc lột của giai cấp công nhân. Mẹ bà, Berta, là nữ họa sĩ người Anh có tên tuổi và có ảnh hưởng sâu sắc đến tính cách của Ursula sau này. Anh trai của bà, Jurgen Kuczynski, còn nổi bật hơn cả cha mẹ ông là nhà xã hội học, kinh tế học được xem là một trong những trí tuệ kiệt xuất của nước Đức thế kỷ 20.
Gia đình Kuczynski là một gia đình có truyền thống Cộng sản. Cả cha lẫn mẹ của Ursula đều là đảng viên Đảng Cộng sản Đức. Trong sáu anh chị em, có tới năm người theo con đường cách mạng này, điều đó đã sớm hình thành trong Ursula mối gắn bó sâu sắc với phong trào cộng sản quốc tế. Năm 19 tuổi, Ursula gia nhập Đảng Cộng sản Đức và nhanh chóng trở thành thủ lĩnh phong trào thanh niên tại Berlin. Bà mang trong mình niềm tin tuyệt đối vào Chủ nghĩa Cộng sản, một niềm tin không lay chuyển dù lịch sử sau này chứng kiến sự sụp đổ của Liên Xô, Đông Âu và bức tường Berlin. Đến cuối đời, Ursula vẫn trung thành với lý tưởng mà bà đã lựa chọn từ thuở thanh xuân, trở thành biểu tượng cho sự kiên định và lòng trung thành tuyệt đối với niềm tin của mình.
Năm 1928, vì tham gia phong trào Cộng sản, Ursula bị sa thải khỏi nhà xuất bản nơi bà đang làm việc. Cùng năm, bà theo anh trai Jurgen sang Mỹ. Nhiều tài liệu cho rằng chính trong thời gian này, bà được Cơ quan Tình báo Quân đội Liên Xô (GRU) tuyển dụng thông qua anh trai, vốn là một điệp viên nằm vùng của GRU tại Đức. Năm 1929, Ursula trở về Đức và kết hôn với kiến trúc sư Rudolph Hamburger. Bà bắt đầu làm báo, viết cho tờ Rote Fahne, cơ quan ngôn luận của Đảng Cộng sản Đức. Một năm sau, theo yêu cầu của GRU, Ursula khuyên chồng sang Trung Quốc làm việc. Tại đây, bà tuyển dụng chính chồng mình vào mạng lưới tình báo do bà điều hành.
Đường dây do Ursula phụ trách có nhiệm vụ duy trì liên lạc giữa Moskva và các lực lượng du kích của Đảng Cộng sản Trung Quốc, đồng thời tuyển mộ điệp viên và thu thập tin tức quân sự của Nhật Bản tại Mãn Châu. Dưới vỏ bọc phóng viên Rote Fahne, Ursula phối hợp cùng cấp trên là Richard Sorge, một điệp viên GRU trong vai thương nhân mở rộng mạng lưới tình báo tại Bắc Kinh, Thượng Hải và đặc biệt là vùng Mãn Châu. Năm 1933, sau khi Sorge được điều về Moskva rồi sang Nhật hoạt động, Ursula cũng được GRU triệu hồi về Liên Xô. Tại đây, bà được đào tạo bài bản về nghiệp vụ tình báo và chính thức nhận bí danh “Sonja”, cái tên sẽ gắn bó với bà trong suốt sự nghiệp hoạt động sau này.
Mùa hè năm 1934, sau khi hoàn thành khóa huấn luyện tại Liên Xô, Ursula cùng đồng chí mới là Ernt được cử trở lại Trung Quốc hoạt động. Lần này, địa bàn chính của họ là thành phố Thẩm Dương, nơi tập trung đông đảo quân Nhật. Tại đây, Ursula vừa hỗ trợ các tổ chức kháng Nhật ở vùng Đông Bắc Trung Quốc, vừa thu thập tin tức tình báo liên quan đến hoạt động quân sự của Nhật Bản. Dưới vỏ bọc một đại lý của nhà xuất bản nước ngoài, Ursula sinh sống trong một căn biệt thự khá sang trọng, đồng thời cũng là trạm liên lạc bí mật, nơi bà gửi về Moskva những báo cáo tình báo quan trọng. Bên cạnh đó, bà còn âm thầm giúp đỡ lực lượng kháng chiến Trung Quốc mua thuốc men và đạn dược, một nhiệm vụ vô cùng mạo hiểm khi khu vực này dày đặc gián điệp Nhật.
Mùa hè năm 1935, một biến cố lớn xảy ra: quân Nhật phát hiện và sát hại một nhóm người Trung Quốc đang chế tạo bom. Nguồn thuốc nổ mà họ sử dụng được truy ra từ đường dây của Ursula. Ngay sau khi biết tin, Ursula cùng các đồng đội lập tức rút khỏi Thẩm Dương, trở về Bắc Kinh. Người Nhật bắt đầu nghi ngờ, song chỉ cho rằng bà là “một cô gái Nga” bình thường nên chưa có hành động cụ thể. Không lâu sau, cấp trên của Ursula tại Trung Quốc bị chính quyền Quốc dân Đảng bắt giữ và thẩm tra. Trước nguy cơ bị lộ, GRU ra lệnh rút Ursula về Moskva để bảo toàn lực lượng. Từ đó, bà tiếp tục được điều sang nhiều quốc gia khác như Ba Lan, Thụy Sĩ và Anh, nơi bà hoạt động cho đến khi Chiến tranh Thế giới thứ hai kết thúc.
“Kẻ đánh cắp bom nguyên tử”
Khi rời Thẩm Dương, Ursula đang mang thai đứa con của đồng chí và cũng là người tình, Ernt. Cả chồng lẫn Ernt đều khuyên bà nên từ bỏ đứa bé, nhưng Ursula kiên quyết giữ lại. Với bà, đứa trẻ không chỉ là sinh linh quý giá mà còn là tấm bình phong giúp che giấu thân phận điệp viên. Cô bé được đặt tên là Yanina. Khi Yanina chào đời, con trai đầu lòng của Ursula với chồng là Rudolph Hamburger đã sáu tuổi. Dù Yanina không phải con ruột, Rudolph vẫn chăm sóc và nuôi nấng cô bé, trong khi Ursula đang thực hiện nhiệm vụ tại Ba Lan. Đến năm 1939, hai người chính thức ly hôn ở Thụy Sĩ. Đây là giai đoạn khó khăn nhất của Ursula, vừa trải qua đổ vỡ hôn nhân, vừa phải nuôi con nhỏ nhưng vẫn đảm bảo hoàn thành nhiệm vụ tình báo.
Với nghị lực phi thường, Ursula đã vượt qua tất cả, xây dựng thành công mạng lưới của GRU tại Thụy Sĩ, hệ thống này bí mật xâm nhập vào lãnh thổ Đức qua Áo để thu thập tin tức. Chính nhờ mạng lưới này, GRU đã nắm được thông tin quan trọng: Hitler chuẩn bị tấn công Ba Lan vào tháng 9/1939, mở màn Thế chiến II. Tuy nhiên, thời điểm đó, Ursula đối mặt nguy cơ bị chính quyền Thụy Sĩ trục xuất vì hộ chiếu Đức hết hạn. Theo chỉ thị của GRU, năm 1940, bà kết hôn với Len Beurton, một đảng viên Đảng Cộng sản Anh. Cuộc hôn nhân ban đầu chỉ là giả, nhưng dần trở thành thật. Nhờ tấm hộ chiếu Anh, Ursula có thể tiếp tục hoạt động hợp pháp và chuẩn bị chuyển sang Anh công tác.
Cuối năm 1940, Ursula rời Thụy Sĩ, đi qua Pháp, Tây Ban Nha, Bồ Đào Nha rồi đến Anh vào cuối năm 1941. Tại đây, bà đoàn tụ với cha mẹ, những người đã rời Đức sau khi Hitler lên nắm quyền. Sống cùng gia đình tại Anh, Ursula tiếp tục duy trì liên lạc với Liên Xô và phát triển hoạt động tình báo thuận lợi hơn bao giờ hết.
Chồng bà, Len Beurton, là sĩ quan quân đội Anh; còn anh trai Jurgen, cũng là điệp viên GRU đang hoạt động tại Anh trong vai sĩ quan quân đội Mỹ. Nhờ mối quan hệ và vị thế đặc biệt này, Ursula có được nhiều nguồn tin quan trọng, giúp bà mở rộng đáng kể mạng lưới tình báo của GRU trên đất Anh, đặt nền móng cho danh xưng sau này: “Kẻ đánh cắp bom nguyên tử.”
Một trong những chiến công tình báo nổi bật nhất của mạng lưới do Ursula chỉ huy tại Anh là việc thu thập được các thông tin tuyệt mật về chương trình nghiên cứu bom nguyên tử của Mỹ và Anh. Năm 1941, thông qua sự giới thiệu của cha, Ursula tiếp cận với nhà khoa học người Anh gốc Đức Klaus Fuchs, người đang tham gia hai dự án chế tạo vũ khí hạt nhân, chương trình hạt nhân của Anh và Dự án Manhattan của Mỹ. Đến năm 1942, bằng sự khéo léo và niềm tin lý tưởng chung, Ursula đã thuyết phục được Fuchs hợp tác với Cơ quan Tình báo Quân đội Liên Xô (GRU).
Từ đó, hai người thường bí mật gặp nhau trong những chuyến đạp xe dọc vùng đồng quê Oxford để trao đổi tài liệu và chỉ thị. Fuchs sao chép bằng tay các bản thiết kế, công thức và ghi chép kỹ thuật, sau đó giao lại cho Ursula để chuyển về Moskva. Chính nhờ những tài liệu quý giá này, Liên Xô đã rút ngắn đáng kể thời gian chế tạo vũ khí hạt nhân. Đến năm 1949, Liên Xô thử nghiệm thành công quả bom nguyên tử đầu tiên — thành tựu mà nhiều sử gia cho rằng có đóng góp quan trọng từ mạng lưới tình báo của Ursula.
Sử gia Anh Norman Moss, trong cuốn “Klaus Fuchs: The Man Who Stole the Atomic Bomb” (1987), dẫn lời Bộ trưởng Ngoại giao Liên Xô Vyacheslav Molotov khẳng định: “Chính nhờ công lao của Fuchs và Ursula mà Liên Xô đã rút ngắn đáng kể con đường đến với bom nguyên tử.” Theo đánh giá của các nhà nghiên cứu tình báo quốc tế, mạng lưới GRU do Ursula điều hành tại Anh là một trong những hệ thống hoạt động hiệu quả nhất trong Thế chiến II và tiếp tục có ảnh hưởng cho tới khi Chiến tranh Lạnh bắt đầu.
Nhiều tài liệu cho rằng ngay cả Roger Hollis, Giám đốc Cơ quan Phản gián Anh (MI5) giai đoạn 1956–1965 cũng từng bị Ursula tuyển dụng vào năm 1948. Melita Norwood, một điệp viên huyền thoại khác của Anh, cũng từng cộng tác với mạng lưới tình báo do bà điều hành. Trong suốt thời gian hoạt động tại Anh, Ursula chưa từng bị phát hiện thân phận thật. Chỉ đến khi bà xuất bản cuốn hồi ký “Báo cáo của Sonja”, công chúng Anh mới thực sự bàng hoàng. Một chuyên gia phản gián kỳ cựu của MI5 phải thừa nhận rằng: “Ursula chính là con cá lớn nhất đã lọt lưới.”
Trái lại, người đồng sự thân thiết của bà, Klaus Fuchs lại không được may mắn như vậy. Năm 1950, Fuchs bị phát hiện và bắt giữ. Lo sợ Ursula sẽ bị bại lộ, GRU lập tức tổ chức cho bà cùng chồng là Len Beurton bí mật rời khỏi Anh sang Đông Đức. Năm 1951, với những thành tích đặc biệt trong lĩnh vực tình báo nguyên tử, Ursula Ruth Kuczynski được đích thân Joseph Stalin trao tặng Huân chương Cờ Đỏ, một trong những phần thưởng danh giá nhất của Liên Xô.
“Báo cáo của Sonja”
Sau khi trở về Đông Đức, theo quy định của Đảng, Ursula phải báo cáo toàn bộ quá trình hoạt động của mình trong hơn 20 năm ở nước ngoài. Là một điệp viên chuyên nghiệp, bà ban đầu không muốn công khai thân phận vì những công việc từng đảm nhiệm đều là bí mật quốc gia. Tuy nhiên, “khoảng trống 20 năm” trong hồ sơ cá nhân lại khiến nhiều người hoài nghi và gièm pha. Trước những áp lực ấy, Ursula quyết định rút khỏi mọi vị trí công tác và trở về với cuộc sống đời thường. Từ đây, bà bắt đầu một hành trình mới, viết văn.
Từ thuở nhỏ, Ursula đã yêu thích viết văn, nhưng vì đặc thù công việc, suốt nhiều thập kỷ bà gần như không có cơ hội cầm bút. Chỉ đến khi bước sang tuổi 50 – độ tuổi con người thường nhìn lại cuộc đời mình, Ursula mới bắt đầu viết trở lại. Năm 1957, bà hoàn thành và xuất bản cuốn tiểu thuyết đầu tay “Một cô gái không bình thường”. Tác phẩm mang đậm chất tự truyện, kể về cuộc đời một cô gái Đức sống tại Trung Quốc, tham gia chiến đấu chống phát xít Nhật ở vùng Đông Bắc và kết hôn với một người Trung Quốc. Cuốn sách nhanh chóng thu hút sự chú ý bởi giọng văn chân thực và tinh thần quốc tế cao đẹp.
Bước sang những năm 1960, một lãnh đạo cấp cao của chính quyền Đông Đức đã đề nghị Ursula ghi lại những kinh nghiệm hoạt động tình báo của mình để làm tài liệu giảng dạy cho các sĩ quan trẻ. Chính lời đề nghị đó đã thôi thúc bà viết nên tác phẩm nổi tiếng “Báo cáo của Sonja”, cuốn hồi ký hé lộ phần nào những bí mật trong hơn hai thập kỷ hoạt động của một điệp viên Liên Xô trên đất Anh.
Tuy nhiên, khi bản thảo hoàn thành, cuốn sách bị chính quyền từ chối xuất bản vì chứa nhiều chi tiết nhạy cảm liên quan đến công tác tình báo. Phải mất nhiều năm kiên trì đấu tranh, Ursula mới được phép phát hành, với điều kiện phải cắt bỏ một số nội dung mật. Cuối cùng, năm 1977, “Báo cáo của Sonja” chính thức ra mắt công chúng. Ngay từ khi xuất bản, cuốn sách đã gây tiếng vang lớn ở các quốc gia xã hội chủ nghĩa, đặc biệt là Liên Xô. Nhiều sử gia phương Tây coi đây là một “cẩm nang tình báo”, còn giới nghiên cứu nhận định Ursula không chỉ là một nhà văn tài năng mà còn là một trong những nữ điệp viên vĩ đại nhất thế kỷ XX.
Đến thập niên 1980, cuốn sách được chuyển thể thành phim tại Đức, đưa câu chuyện cuộc đời “Sonja”, bí danh của Ursula Ruth Kuczynski – trở lại trước công chúng với hình ảnh một người phụ nữ kiên định, trí tuệ và đầy bản lĩnh. Từ đó, cái tên “Sonja”, bí danh của Ursula Ruth Kuczynski được cả thế giới biết đến. Tuy nhiên, giữa những lời ca ngợi và tiếng vỗ tay không dứt, Ursula lại nhiều lần tự vấn: “Liệu có phải mình đang lừa dối họ không?”
Trong lòng bà vẫn canh cánh nỗi day dứt khi cuốn “Báo cáo của Sonja” buộc phải cắt bỏ nhiều chi tiết về các đồng đội từng sát cánh cùng bà ở Trung Quốc, Nhật Bản, Ba Lan, Thụy Sĩ và đặc biệt là Klaus Fuchs. Ursula không thể tự thuyết phục mình rằng đó không phải là sự thiếu trung thực rằng bà không vô tình nhận về mình công lao của những người khác. Cảm giác ấy khiến bà trăn trở suốt nhiều năm, dù cuốn sách vẫn được xem là một tác phẩm để đời. May mắn thay, về sau, những phần bị cắt dần được khôi phục, giúp câu chuyện về “Sonja” trở nên trọn vẹn hơn.
Ngày 7/7/2000, Ursula Ruth Kuczynski qua đời ở tuổi 93. Đích thân Tổng thống Nga Vladimir Putin, một cựu sĩ quan tình báo Liên Xô đã gửi vòng hoa và điện chia buồn tới gia đình bà.
Với những đóng góp to lớn và mang tính lịch sử trong lĩnh vực tình báo, Ursula Ruth Kuczynski được Tạp chí Spy Museum vinh danh là “Nữ điệp viên nổi tiếng nhất mọi thời đại”, một danh hiệu xứng đáng cho người phụ nữ đã dành trọn cuộc đời cho lý tưởng và niềm tin của mình.
Cuộc đời Ursula Ruth Kuczynski ,“Sonja”, nữ điệp viên huyền thoại của thế kỷ XX là câu chuyện về lòng trung thành, trí tuệ và nghị lực phi thường. Từ một cô gái trí thức Đức mang trong mình lý tưởng cộng sản, bà đã trở thành nhân vật lịch sử góp phần làm thay đổi cục diện của thời đại. Dù cuộc sống gắn liền với bí mật, hi sinh và những năm tháng cô đơn, Ursula vẫn sống trọn vẹn với niềm tin mà bà lựa chọn.
Ngày nay, khi nhắc đến cái tên “Sonja”, người ta không chỉ nhớ đến một điệp viên xuất sắc của Liên Xô, mà còn nhớ đến hình ảnh một người phụ nữ can đảm, bản lĩnh và đầy nhân văn – người đã viết nên một trong những chương rực rỡ nhất của lịch sử tình báo thế giới.
Thế Nguyễn