Ngày 27/6/2025, Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch đã ký quyết định số 2204/QĐ-BVHTTDL, đưa “Lễ hội Bhuôih Haro Tơme (Lễ hội mừng lúa mới) của người Cơ Tu” vào danh mục Di sản Văn hóa Phi vật thể quốc gia. Đây là một trong những nghi lễ thiêng liêng và sâu sắc nhất trong năm của cộng đồng Cơ Tu, không chỉ thể hiện lòng biết ơn với vụ mùa bội thu, mà còn là hành trình giao hòa giữa con người và thần linh, kết nối đất trời với cây lúa, hiện tại với cội nguồn.
Gốc rễ từ tín ngưỡng “vạn vật hữu linh”
Khi những thửa ruộng bậc thang trên núi cao bắt đầu ngả vàng, khi hạt lúa chín đượm mùi nắng núi và bàn tay lao động cần mẫn, cũng là lúc cộng đồng người Cơ Tu ở Nam Đông (thành phố Huế) rộn ràng chuẩn bị cho lễ hội mừng lúa mới – Bhuôih Haro Tơme, một nghi lễ thiêng liêng và sâu sắc nhất trong năm. Không đơn thuần là tạ ơn vụ mùa, lễ hội còn là hành trình kết nối con người với thần linh, đất trời với cây lúa, hiện tại với cội nguồn.
Đối với người Cơ Tu, cây lúa không chỉ là nguồn sống, mà còn mang linh hồn. Từ khi trỉa xuống mảnh rẫy đến khi hạt lúa kết hạt, người Cơ Tu đều thực hiện chuỗi lễ nghi nghiêm cẩn: từ lễ xin đất, phát rẫy, trỉa lúa, tuốt lúa, đến lễ cất lúa vào kho. Nhưng quan trọng nhất, khép lại chu kỳ sản xuất và mở ra mùa xuân, mùa hội, chính là lễ mừng lúa mới.
Người Cơ Tu tin rằng thần lúa, Giàng Haro đã che chở để họ “lúa đầy gùi, đầy kho”. Vì vậy, phải có nghi lễ trang trọng để tạ ơn và “xin phép” được dùng hạt lúa đầu mùa. “Không làm lễ mà ăn cơm mới là phạm lỗi với thần lúa”, các già làng thường dặn vậy.
Không gian thiêng giữa đại ngàn, Lễ mừng lúa mới có hai cấp độ: lễ cúng trong gia đình và lễ hội cộng đồng.
Ở mỗi gia đình, sau khi thu hoạch và phơi xong lúa, chủ nhà sẽ chọn ngày tốt, lấy những hạt lúa đầu tiên giã thành gạo, nấu cơm dâng cúng tổ tiên và thần lúa. Mâm lễ có gà, cơm mới, rượu cần, các món ăn truyền thống và lời khấn mang đậm hơi thở núi rừng. Những lễ vật ấy được đặt trang trọng tại gian giữa ngôi nhà, nơi lưu giữ linh hồn tổ tiên, cũng là nơi kết nối quá khứ với hiện tại. Sau lễ cúng, cả nhà mới được ăn cơm mới, đánh dấu thời khắc sum vầy, đủ đầy.
Lớn hơn, toàn bản làng sẽ tổ chức lễ hội cộng đồng sau vài năm được mùa, khi cuộc sống an lành, kho lúa đầy. Đây là sự kiện trọng đại, kéo dài nhiều ngày, có hiến tế trâu, dựng cột tế Xơnur, biểu tượng của trục vũ trụ nối trời và đất. Cột tế được làm từ cây gạo thiêng, trang trí hoa văn rực rỡ mô phỏng điệu múa Pađil Yayă, điệu múa mặt trời gắn với Nữ thần lúa.
Điệu múa, tiếng chiêng – thanh âm của tâm linh
Đêm trước ngày chính lễ, làng rộn ràng với tiếng chiêng trống, mùi rượu cần, các điệu hát dân gian như Vơnot, Chachấp, và những câu chuyện cổ về “chàng mồ côi nhận lúa thần ban”, gợi nhớ nguồn cội nông nghiệp của người Cơ Tu.
Lễ chính diễn ra ở sân làng, trước nhà Gươl. Các già làng, người thay mặt cộng đồng giao tiếp với thần linh – làm lễ cúng sống: báo cáo lễ vật, khấn tạ thần linh, rồi chọc tiết trâu hiến sinh linh vật cao quý nhất, thể hiện lòng thành với Giàng. Sau đó, lễ cúng chín được tổ chức cùng các món ăn đã nấu, rượu cần được rót mời các vị thần, tổ tiên, và dân làng cùng hòa mình trong niềm vui hội.
Trong tiếng chiêng rộn ràng và điệu múa Pađil Yayă uyển chuyển của những người phụ nữ Cơ Tu, bản làng như trở về với thuở hồng hoang khi con người còn sống hòa hợp cùng trời đất. Mỗi vòng múa, mỗi tiếng hát như lời cầu cho mùa sau tươi tốt, gia đình hạnh phúc, bản làng yên vui.
Di sản sống, hòa nhập và lan tỏa
Ngày nay, mặc dù người Cơ Tu đã chuyển từ lúa rẫy sang lúa nước, từ nhà sàn sang nhà trệt, từ kho lúa thành bao đựng… nhưng lễ mừng lúa mới vẫn được gìn giữ và thích nghi. Dù quy mô thu nhỏ, nhiều tập tục lược bớt, nhưng tinh thần “tạ ơn và cầu mùa” vẫn vẹn nguyên. Đó chính là sức sống của một di sản – không bất biến, mà bền bỉ thích ứng, giữ lại cốt lõi nhân văn qua từng thế hệ.
Lễ mừng lúa mới Bhuôih Haro Tơme không chỉ là nghi lễ tín ngưỡng của người Cơ Tu, mà còn là biểu tượng sinh động của bản sắc văn hóa dân tộc giữa nhịp sống hiện đại. Việc gìn giữ và truyền trao lễ hội qua các thế hệ cho thấy sức sống bền bỉ của một di sản sống, nơi con người không ngừng tìm về cội nguồn, tri ân thiên nhiên và vun đắp giá trị cộng đồng. Đồng thời, nó cũng là “cánh cửa mở” để kết nối với du khách, nhà nghiên cứu, người trẻ, những người đang tìm lại mạch nguồn văn hóa giữa đại ngàn Trường Sơn.
Hương Bình