Truyền thông quốc gia Nga ngày 12/4/2024 xác nhận một nhóm chuyên gia quân sự cùng nhiều thiết bị của Moskva đã đến thủ đô Niamey, Niger. Kênh truyền hình quốc gia Niger RTN cho biết động thái diễn ra theo thỏa thuận tăng cường hợp tác quân sự gần đây giữa hai nước.
“Chúng tôi có mặt tại đây để xây dựng quan hệ, cũng như huấn luyện và diễn tập hiệp đồng với lực lượng vũ trang Niger. Quân đội Nga có nhiều kinh nghiệm chống khủng bố và sẽ chia sẻ với những người bạn Niger”, một quân nhân Nga trong đoàn cho hay.
Theo RTN, phía Nga còn đồng ý thiết lập một hệ thống phòng không ở Niger. “Không phận của chúng ta giờ đây sẽ được bảo vệ tốt hơn”, RTN đưa tin.
Việc Pháp, Mỹ buộc phải rút quân khỏi Niger mở ra khoảng trống để Nga tăng hiện diện tại vùng Sahel, khu vực có vị trí chiến lược ở châu Phi. Động thái được mô tả là đặt dấu chấm hết cho sự hiện diện của lực lượng Mỹ tại Niger và thể hiện quyết tâm của quốc gia Tây Phi này trong nỗ lực đa dạng hóa đối tác an ninh. Đây cũng là thắng lợi mang tính chiến lược của Nga ở Sahel, dải đất rộng hơn 3 triệu km2 kéo dài từ bờ biển phía tây đến phía đông châu Phi, bởi khu vực này vốn coi phương Tây là đối tác truyền thống.
Niger được coi là một trong những quốc gia cuối cùng mà phương Tây có thể hợp tác để đẩy lùi các nhóm phiến quân Hồi giáo ở vùng Sahel. Mỹ cùng các đồng minh, trong đó có Pháp, đã chi hàng trăm triệu USD để hỗ trợ, huấn luyện quân đội Niger, duy trì lực lượng đồn trú tại nước này suốt nhiều năm qua.
Tuy nhiên, sự hỗ trợ này lại không giúp khu vực phát triển nhiều về kinh tế hay chính trị, trong khi bạo lực cực đoan vẫn xảy ra. Tình hình thêm tồi tệ từ sau đại dịch Covid-19, khi Pháp cũng gặp vấn đề riêng về tài chính và an ninh, mở đường cho các đối tác địa chính trị mới của châu Phi.
Kể từ năm 2020, Tây Phi chứng kiến hàng loạt cuộc đảo chính thành công ở Gabon, Mali, Burkina Faso, Guinea và Niger. Các nguyên nhân gồm kinh tế trì trệ, bạo lực, mất niềm tin vào lãnh đạo dân sự cùng tâm lý bài xích cựu mẫu quốc Pháp.
Sau cuộc đảo chính tháng 7/2023, chính quyền quân sự Niger chấm dứt hợp tác quân sự với Pháp, trục xuất đại sứ của Pháp. Niger cáo buộc Pháp muốn can thiệp để khôi phục quyền lực cho Tổng thống Mohamed Bazoum. Tháng 12/2023, Pháp hoàn tất rút binh sĩ khỏi Niger, kết thúc sự hiện diện quân sự 10 năm.
Ibrahim Yahaya Ibrahim, nhà phân tích cấp cao về Sahel tại tổ chức phi lợi nhuận International Crisis Group (ICG), trụ sở ở Bỉ, nói lý do chính khiến Niger đón nhận Nga là “để bảo vệ chế độ”, đặc biệt là khỏi Pháp.
“Một điều họ sợ là bị tấn công từ trên không”, theo Ibrahim. “Họ cần một quốc gia sẽ cung cấp năng lực phòng không. Đó chính là lúc Nga xuất hiện và Niger đón nhận sự khởi đầu của giai đoạn mới”.
Phát ngôn viên chính quyền quân sự Niger hồi tháng 3 mô tả thỏa thuận hợp tác quân sự với Mỹ “vi phạm mọi quy định trong hiến pháp”. Quan hệ song phương tiếp tục đi xuống khi phái đoàn Mỹ, dẫn đầu bởi Trợ lý Ngoại trưởng về các vấn đề châu Phi Molly Phee, thăm Niger.
Niger sau đó cáo buộc Mỹ có thái độ trịch thượng, không tuân thủ nghi thức ngoại giao và hủy hợp tác quân sự với Washington, yêu cầu Mỹ rút quân về nước. Ngày 19/4, Mỹ buộc phải chấp thuận yêu cầu. Một phái đoàn từ Washington dự kiến đến Niger để đảm bảo việc rút quân diễn ra có trật tự.
Những diễn biến trên là “đòn giáng vào nỗ lực chống khủng bố của phương Tây ở Sahel và Libya”, Ulf Laessing, giám đốc chương trình Sahel tại viện chính sách Konrad Adenauer Foundation của Đức, nói. “Tệ hơn nữa, Mỹ rút quân còn mở cánh cửa để Nga và Iran tăng cường hiện diện ở Sahel”.
Việc Niger đón nhận Nga được giới quan sát đánh giá là điều gần như chắc chắn xảy ra, sau khi Washington, Paris đều chỉ trích và dừng viện trợ kinh tế cho Niamey. Hợp tác giữa Niamey và Moskva gia tăng từ đầu năm. Bộ Quốc phòng Nga hồi tháng 1 nói hai nước sẽ phối hợp để “ổn định tình hình khu vực”.
Tổng thống Nga Vladimir Putin và tướng Abdourahamane Tchiani, lãnh đạo chính quyền quân sự Niger, điện đàm hồi tháng 3. Điện Kremlin cho biết hai lãnh đạo đã thảo luận kế hoạch “phát triển hợp tác đôi bên cùng có lợi trên nhiều khía cạnh” và cùng điều phối “các nỗ lực an ninh, chống khủng bố” ở Sahel.
Tờ Le Monde của Pháp lưu ý Thủ tướng Niger Ali Lamine Zeine hồi tháng 1 đã thăm Iran và vạch kế hoạch tăng cường hợp tác song phương. “Đây rõ ràng là một mối lo ngại với các nước phương Tây, đặc biệt là Mỹ”.
Ishaan Tharoor, nhà phân tích tại Washington Post, nhận định Trung Quốc cũng đang dần củng cố vị thế ở Niger. Niger tuần này thông báo tập đoàn dầu khí quốc gia Trung Quốc đã trả trước 400 triệu USD để mua dầu từ mỏ Agadem của nước này. Thỏa thuận sẽ giúp chính quyền quân sự Niger, vốn đang thiếu nguồn lực tài chính, dễ xoay xở hơn trước các khoản nợ.
“Tại sao Mỹ và Pháp lại thấy có vấn đề khi Nga giúp đỡ chúng tôi”, Abdoulaye Oussein, 51 tuổi, người dân Niamey, nói. “Tôi nghĩ chúng tôi được tự do đưa ra quyết định của riêng mình”.
Cameron Hudson, nhà nghiên cứu tại Trung tâm Chiến lược và Nghiên cứu Quốc tế (CSIS) trụ sở tại Mỹ, nói việc rút binh sĩ khiến Washinton giờ đây “chỉ biết đứng nhìn từ bên ngoài”.
Một quyết định báo trước sự sụp đổ quyền bá chủ của Mỹ
Theo Washington Post, ngày 26/4/2024, Lầu Năm Góc thông báo rút một phần lực lượng đồn trú ở Chad, quốc gia láng giềng với Niger, sau khi tư lệnh không quân Chad Idriss Amine Ahmed gửi thư cho chính phủ để phản đối sự hiện diện của lực lượng Mỹ. Lực lượng Hoạt động Đặc biệt Mỹ sẽ rút khỏi Chad để đáp lại yêu cầu của quốc gia thuộc Sahel về sự hiện diện bất hợp pháp của quân đội Mỹ trong khu vực. Quyết định này diễn ra sau khi quân đội Mỹ buộc phải rời khỏi Niger.
Hàng chục binh sĩ thuộc Lực lượng đặc biệt của Lục quân đóng tại Ndjamena, thủ đô của Chad, đang được rút quân trước cuộc bầu cử tổng thống của các quốc gia thuộc Sahel (vùng đất cắt ngang toàn bộ châu Phi) dự kiến diễn ra vào ngày 6/5.
Vào tháng 4/2024, lãnh đạo Chad đã gửi thư cho tùy viên quốc phòng Mỹ thông báo rằng Ndjamena đang chấm dứt Thỏa thuận về Tình trạng Lực lượng (SOFA) với Washington. Hiện chưa rõ số lượng quân Mỹ chính xác tại quốc gia châu Phi này nhưng giới chức Mỹ khẳng định con số này không vượt quá 100 binh sĩ.
Theo báo Mỹ, Lầu Năm Góc vẫn hy vọng đàm phán một thỏa thuận mới với chính phủ Chad và trở về nước sau cuộc bầu cử. Nhưng cựu chiến binh CIA Larry Johnson tin rằng quân đội Mỹ sẽ rời khỏi đất nước này mãi mãi.
Larry Johnson, một sĩ quan tình báo CIA đã nghỉ hưu và quan chức Bộ Ngoại giao, bình luận về việc Mỹ rút quân khỏi Niger và Chad:
“Mỹ đang thất bại. Đó là cách nói dễ dàng nhất. Họ có một số căn cứ quân sự ở cả hai quốc gia này được biết đến với vai trò tìm kiếm các thành viên al-Qaeda và cố gắng tiêu diệt chúng.
Tuy nhiên, rõ ràng việc thực hiện chính sách của Mỹ về vấn đề này đang bị chính quyền địa phương bất bình. Vì vậy, nước Mỹ sẽ mất đi ảnh hưởng tổng thể và tôi nghĩ nước này sẽ bị thay thế bởi Nga”, ông nói.
Chad nằm dưới sự cai trị của Pháp từ năm 1900 đến năm 1960. Sau khi quốc gia Sahel giành được độc lập, người Pháp tiếp tục gửi quân đến khu vực này nhiều lần trong những năm 1960, 1970 và 1980 với lý do bảo vệ chính phủ Chad.
Từ năm 1986 đến năm 2014, các lực lượng Pháp đã duy trì sự hiện diện thường trực tại quốc gia châu Phi này như một phần của Chiến dịch Epervier được phát động với mục tiêu đã nêu là bảo vệ Chad khỏi lực lượng Libya và quân nổi dậy.
Sau năm 2014, Chiến dịch Epervier được thay thế bằng Chiến dịch Barkhane – nỗ lực chống khủng bố quy mô lớn của Paris ở Sahel, sau đó bị hầu hết chính phủ trong khu vực lên án là thất bại.
Vào tháng 5/2014, tờ Washington Post đưa tin rằng Mỹ chỉ cử 80 binh sĩ đến Chad để hỗ trợ hoạt động của máy bay tình báo, giám sát và trinh sát cho các nhiệm vụ ở miền bắc Nigeria nhằm tìm kiếm các cô gái Nigeria bị bắt cóc.
Nhà Trắng cho biết đơn vị này sẽ ở lại Chad “cho đến khi không cần sự hỗ trợ giải quyết vụ bắt cóc nữa”.
Tuy nhiên, một cuộc điều tra của TomDispatch vào năm 2014 cho thấy Mỹ đã âm thầm tăng cường sự hiện diện ở Chad và các nơi khác ở châu Phi sau khi NATO ném bom Libya trở lại thời kỳ đồ đá và gây bất ổn cho các khu vực lân cận, nơi bạo lực Hồi giáo và nổi dậy gia tăng.
Sau thất bại của Chiến dịch Barkhane trong việc đánh bại những kẻ khủng bố ở Sahel, Mali, Niger và Burkina Faso liên tiếp kêu gọi quân Pháp rút lui.
Từ tháng 2/2022 đến tháng 3/2023, quân đội Pháp rời ba quốc gia châu Phi, với khoảng 1.000 lính Pháp được chuyển đến Chad và họ vẫn ở lại cho đến ngày nay.
Tuy nhiên, Washington Post tin rằng lãnh đạo Chad, Tướng Mahamat Idriss Deby Itno, người nắm quyền từ năm 2021, có thể sớm kêu gọi rút quân Pháp sau khi Mỹ rút quân.
Tờ báo lưu ý rằng Chad cùng với Mali, Niger và Burkina Faso đang quay sang Nga để giải quyết các vấn đề kinh tế và an ninh.
Hiện Chad đã tăng cường mối quan hệ với Nga. Vào tháng 1/2024, Mahamat Idriss Deby Itno đã có chuyến thăm chính thức Nga, trong khi Ngoại trưởng Chadian tham dự hội nghị thượng đỉnh Nga-Châu Phi tại St. Petersburg vào tháng 7.
Johnson giải thích: “Nga không có lịch sử bắt người da màu châu Phi làm nô lệ. Nga không gắn bó chặt chẽ với Pháp, Anh, Đức, Hà Lan, Bỉ – những nước có lịch sử lâu đời bóc lột tài nguyên và con người châu Phi.
Vì vậy tôi nghĩ rằng, cả Nga và Trung Quốc đều được coi là những nhà môi giới trung thực hơn nhiều so với Mỹ”, ông nói thêm.
“Đây là một phần của vấn đề rộng hơn, hãy gọi nó là sự tháo dỡ trật tự quốc tế ‘dựa trên luật lệ’ do Mỹ lãnh đạo. Nỗ lực thống trị thế giới của Mỹ đã bị đảo ngược. Nó đã đạt đến đỉnh cao và giờ đây nó đang quay trở lại xu hướng xuống dốc.
Vì vậy, tôi nghĩ đây chỉ là một dấu hiệu nữa cho thấy chính sách của Mỹ đã đi chệch hướng”, cựu chiến binh CIA kết luận.
Chy Lê/tổng hợp