Ngày 13/6/2025, tờ Thế Giới Trẻ (Junge Welt) của Đức đã đăng tải bài viết “Các quốc gia AES – khu vực Sahel trong khói lửa” của nhà báo Jörg Kronauer, phản ánh tình hình bất ổn gia tăng tại Burkina Faso, Mali và Niger, ba quốc gia châu Phi vừa thiết lập liên minh AES. Bài viết nhấn mạnh áp lực ngày càng lớn từ các nhóm thánh chiến cực đoan, trong bối cảnh các nước này đang nỗ lực tái định hình chính sách an ninh, đối ngoại sau khi rời khỏi ảnh hưởng của Pháp và các thể chế phương Tây.
Các cuộc tấn công tại khu vực Sahel đang gia tăng với cường độ và quy mô ngày càng nghiêm trọng, trong bối cảnh các phần tử thánh chiến tiến hành chiến dịch quân sự nhằm vào cả ba quốc gia thuộc Liên minh các quốc gia Sahel (Alliance des États du Sahel – AES). Tình hình an ninh đặc biệt đáng báo động trong những tuần gần đây, khi các đợt tấn công mang dấu hiệu tổ chức bài bản và chiến lược leo thang rõ rệt.
Tại Mali, kể từ ngày 1/6, các cuộc tấn công vào căn cứ quân sự đã khiến số binh sĩ thiệt mạng ước tính lên tới hàng chục, thậm chí có thể hàng trăm người. Tại Niger, ít nhất 70 binh lính đã thiệt mạng trong hai đợt tấn công nghiêm trọng diễn ra vào cuối tháng 4 và cuối tháng 5 ở khu vực phía tây, giáp ranh với Mali và Burkina Faso. Trong khi đó, tại Burkina Faso, hơn 100 người, bao gồm binh lính, dân thường và các thành viên lực lượng tự vệ đã thiệt mạng trong một vụ tấn công đẫm máu vào thị trấn Djibo, miền Bắc nước này, ngày 11/5.
Các vụ tấn công được cho là do các nhánh cực đoan thuộc tổ chức al-Qaeda ở khu vực (Nhóm ủng hộ Hồi giáo và người Hồi giáo – JNIM/GSIM) thực hiện tại Mali và Burkina Faso, trong khi tại Niger, thủ phạm là các phần tử thuộc tổ chức “Nhà nước Hồi giáo ở Đại Sahara” (État islamique au Grand Sahara – EIGS). Sự phối hợp giữa các nhóm này cho thấy một chiến lược thánh chiến đang được triển khai có hệ thống nhằm vào liên minh AES, một liên minh đang tìm cách tách khỏi ảnh hưởng truyền thống của phương Tây để xác lập chủ quyền an ninh riêng.
Hiện nay, các nhóm thánh chiến đang tăng tốc bành trướng về phía tây Mali – khu vực vốn nhiều năm chỉ bị lẻ tẻ các vụ bạo lực. Sau khi gieo rắc khủng bố ở miền bắc Sahara rồi lan xuống miền trung, JNIM đã bắt đầu cắm rễ quanh thành phố Kayes. Theo báo cáo tháng 4/2025 của Viện Timbuktu (trụ sở Dakar), số vụ tấn công tại Kayes “tăng gấp bảy lần” chỉ trong giai đoạn 2021‑2024, bất chấp thời kỳ ấy vẫn có lực lượng châu Âu, kể cả Bundeswehr hiện diện chống khủng bố ở Sahel. Giám đốc Viện Timbuktu, ông Bakary Sambe, nhận định JNIM không dừng lại ở Kayes: chúng nhắm tới hành lang sang Mauritania ở phía bắc và Senegal ở phía tây. Trước nguy cơ đó, quân đội Mali và Senegal đã phối hợp hành động, mở các chiến dịch chung nhằm chặn bước tiến của các phần tử cực đoan.
Không chỉ ở miền tây Mali, JNIM hiện ngày càng tận dụng các mâu thuẫn xã hội sẵn có trong dân chúng để mở rộng ảnh hưởng. Mục tiêu đặc biệt của chúng là cộng đồng Fulani, một nhóm sắc tộc-ngôn ngữ có mặt tại nhiều quốc gia Tây Phi, vốn từ lâu đã lên tiếng về tình trạng bị phân biệt đối xử và gạt ra bên lề. Trong nhiều năm qua, JNIM đã chủ động tuyển mộ thành viên từ bộ phận người Fulani nghèo khó, bị thiệt thòi, khiến cộng đồng này thường xuyên bị nghi ngờ là “gần gũi” với các phần tử cực đoan.
Hệ quả là một vòng luẩn quẩn nguy hiểm: trong các chiến dịch quân sự chống khủng bố, dân thường Fulani không ít lần trở thành nạn nhân, bị mắc kẹt trong làn đạn, thậm chí bị cáo buộc là mục tiêu của các vụ thảm sát do lực lượng chính phủ gây ra. Tuần trước, ông Lassina Diarra, Giám đốc Viện Nghiên cứu Chiến lược thuộc Học viện Quốc tế Chống khủng bố ở Jacqueville (Côte d’Ivoire) phát biểu với nhật báo Le Monde (Pháp) rằng vào tháng 3, các nhóm thánh chiến tại Sahel đã tuyên bố sẽ “gia tăng các cuộc tấn công nhằm vào quân đội quốc gia để ngăn chặn một cuộc diệt chủng nhắm vào cộng đồng Fulani”.
Nhiều chuyên gia và nhà quan sát hiện ngày càng đồng thuận rằng các nhóm thánh chiến tại Sahel đang theo đuổi một chiến lược quân sự có hệ thống. Mục tiêu của họ không còn dừng ở các cuộc tấn công lẻ tẻ mà là từng bước thiết lập quyền kiểm soát tại vùng nông thôn, trước khi tiến tới khống chế các tuyến tiếp cận đô thị và bao vây các thị trấn chiến lược. Theo phân tích của Jeune Afrique, tạp chí chính trị uy tín có trụ sở tại Paris được công bố cuối tháng 5, các nhóm này đang “định vị lực lượng một cách có tổ chức” thông qua “các cuộc phong tỏa, đột kích quy mô lớn, tập kích phối hợp,” đồng thời liên minh với các nhóm vũ trang địa phương và sử dụng vũ khí ngày càng tinh vi, trong đó có cả máy bay không người lái (UAV).
Dù các lực lượng chính phủ Mali hiện vẫn duy trì khả năng cơ động trên phần lớn lãnh thổ – với điều kiện có sự chuẩn bị kỹ lưỡng về trang bị và chiến thuật – nhưng các chuyên gia cảnh báo rằng các nhóm thánh chiến vẫn giữ được chỗ đứng vững chắc ở các vùng nông thôn và đang không ngừng củng cố năng lực tác chiến. Một chuyên gia quân sự được Jeune Afrique trích dẫn nhận định: “Họ chưa giành quyền kiểm soát toàn diện đất nước, nhưng rõ ràng đang từng bước chuẩn bị cho một giai đoạn leo thang tiếp theo.”
Thỉnh thoảng, các nhóm thánh chiến vẫn có thể thực hiện những bước tiến táo bạo, mang tính phô trương sức mạnh chiến thuật. Như đã đề cập, ngày 11/5, chúng bất ngờ tràn vào thị trấn Djibo ở miền Bắc Burkina Faso, chiếm đóng một căn cứ quân sự cùng nhiều cơ sở hành chính địa phương. Sau khi nhanh chóng thể hiện ưu thế quân sự, chúng rút lui trước khi quân tiếp viện chính phủ kịp thời tiếp cận. Một chiến thuật tương tự cũng được áp dụng hôm 2/6 tại thành phố Timbuktu ở miền Bắc Mali: các tay súng chiếm giữ một căn cứ quân sự, sau đó lại rút đi trước khi bị phản kích.
Theo báo cáo của Le Monde, những hành động như vậy đặt ra khả năng đáng lo ngại: các nhóm thánh chiến hiện có thể đã đủ năng lực để “chiếm giữ một thủ đô”. Tuy nhiên, các chuyên gia vẫn nghi ngờ việc liệu họ có “phương tiện và kinh nghiệm cần thiết” để thực sự “duy trì quyền kiểm soát” hay không. Một thực tế khác cũng được ghi nhận là các nhóm này chưa đủ mạnh để đối đầu trực diện và lâu dài với quân đội chính quy tại các điểm nóng như Djibo hay Timbuktu. Trên thực tế, sau các vụ tấn công, lực lượng vũ trang quốc gia đã tiến hành những đợt phản công quy mô lớn nhằm tái lập kiểm soát và ngăn ngừa khả năng lặp lại các hành động chiếm đóng tương tự.
Tình hình tại khu vực Sahel đang bước vào một giai đoạn bất ổn sâu sắc, khi các nhóm thánh chiến không chỉ mở rộng lãnh thổ ảnh hưởng mà còn cho thấy dấu hiệu rõ ràng về một chiến lược dài hơi, được tổ chức bài bản và tận dụng triệt để các yếu tố xã hội, sắc tộc địa phương. Dù các lực lượng vũ trang của Mali, Burkina Faso và Niger vẫn đang nỗ lực chống trả, thực tế cho thấy thách thức không còn đơn thuần là quân sự, mà đã trở thành một cuộc chiến toàn diện về kiểm soát lãnh thổ, lòng dân và tính chính danh. Trong bối cảnh các quốc gia thuộc Liên minh AES đang từng bước tách khỏi ảnh hưởng phương Tây để theo đuổi định hướng độc lập chiến lược, câu hỏi đặt ra là liệu họ có đủ nguồn lực, sự phối hợp và tầm nhìn dài hạn để ứng phó với một mối đe dọa ngày càng phức tạp và dai dẳng, không chỉ đối với riêng khu vực Sahel, mà cả với an ninh toàn lục địa châu Phi.
Hồ Ngọc Thắng/nguồn: https://www.jungewelt.de/artikel/501852.aes-staaten-sahel-unter-feuer.html