Trong bối cảnh kinh tế sáng tạo đang trở thành động lực phát triển toàn cầu, UNESCO đã xây dựng Mạng lưới các Thành phố Sáng tạo (UNESCO Creative Cities Network – UCCN) nhằm khuyến khích các đô thị phát triển bền vững dựa trên văn hóa và sáng tạo. Sau 21 năm hình thành, mạng lưới này đã quy tụ hơn 350 thành phố trên khắp thế giới, trong đó Việt Nam có 3 thành phố được vinh danh. Với tiềm năng và bản sắc ẩm thực độc đáo, Huế đang hội tụ đầy đủ điều kiện để hướng tới danh hiệu “Thành phố Sáng tạo trong lĩnh vực Ẩm thực” của UNESCO.
Mạng lưới Thành phố Sáng tạo của UNESCO: Tầm nhìn và Tiêu chuẩn Chung
Được thành lập vào năm 2004, Mạng lưới các Thành phố Sáng tạo của UNESCO (UNESCO Creative Cities Network – UCCN) quy tụ các đô thị tiên phong trong bảy lĩnh vực: Thủ công và Nghệ thuật dân gian, Thiết kế, Điện ảnh, Ẩm thực, Văn học, Nghệ thuật truyền thông và Âm nhạc.
Tầm nhìn của UCCN hướng tới việc đưa văn hóa và sáng tạo trở thành trụ cột trong chiến lược phát triển đô thị, góp phần thúc đẩy phát triển bền vững, mở rộng kết nối quốc tế, đồng thời chia sẻ kinh nghiệm và mô hình phát triển sáng tạo giữa các thành phố thành viên.
Tại Việt Nam, đến nay đã có ba thành phố được UNESCO công nhận là Thành phố Sáng tạo, gồm: Hà Nội (lĩnh vực Thiết kế), Hội An (Thủ công và Nghệ thuật dân gian) và Đà Lạt (Âm nhạc).
Tiêu chí gia nhập Mạng lưới Thành phố Sáng tạo của UNESCO
Để trở thành thành viên của Mạng lưới các Thành phố Sáng tạo của UNESCO (UCCN), mỗi thành phố cần đáp ứng một hệ thống tiêu chí toàn diện, phản ánh tầm nhìn chiến lược, năng lực sáng tạo và cam kết phát triển bền vững.
Trước hết, thành phố phải thể hiện tầm nhìn và cam kết chính trị rõ ràng, được minh chứng qua thư cam kết của lãnh đạo đô thị cùng sự ủng hộ chính thức từ Ủy ban Quốc gia UNESCO. Bên cạnh đó, cần có hệ sinh thái sáng tạo hiện hữu, bao gồm di sản văn hóa, các tổ chức chuyên ngành, cơ sở đào tạo, doanh nghiệp sáng tạo, nghệ nhân và cộng đồng tham gia tích cực.
Một điều kiện quan trọng khác là thành phố phải chứng minh thành tựu nổi bật trong 5 năm gần đây liên quan đến lĩnh vực đăng ký, đồng thời duy trì mối liên kết quốc tế và hợp tác liên đô thị thông qua các dự án chung, hoạt động trao đổi chuyên môn hoặc sự kiện hợp tác. Cuối cùng, mỗi thành phố cần xây dựng Kế hoạch hành động 4 năm với mục tiêu, nguồn lực, chỉ số đánh giá và chiến lược bảo đảm tính bền vững rõ ràng.
Trong 7 lĩnh vực của UCCN, Ẩm thực (Gastronomy) là một mảng độc đáo, kết hợp hài hòa giữa di sản, tri thức dân gian, sáng tạo và phát triển kinh tế. Thành phố được công nhận trong lĩnh vực này cần chứng minh:
Thứ nhất, có bản sắc ẩm thực độc đáo và có chiều sâu di sản, gắn với lịch sử, địa lý, kỹ thuật chế biến, tri thức bản địa và tính bền vững của nguồn nguyên liệu.
Thứ hai, có chuỗi giá trị ẩm thực hoàn chỉnh, bao gồm nông nghiệp, cung ứng nguyên liệu, chế biến, nhà hàng, đào tạo nghề, truyền thông và du lịch ẩm thực.
Thứ ba, có các hoạt động thực hành bền vững, đảm bảo an toàn thực phẩm, bảo vệ môi trường, giảm rác thải nhựa và tôn trọng giá trị cộng đồng.
Thứ tư, có hệ thống sự kiện và lễ hội ẩm thực thường xuyên, góp phần nâng cao nhận diện quốc tế và thu hút du khách.
Thứ năm, có các chính sách, tiêu chuẩn và chỉ số đo lường cụ thể, thể hiện vai trò của ẩm thực trong phát triển kinh tế, văn hóa và xã hội.
Thứ sáu, có năng lực đổi mới và hợp tác quốc tế, thông qua đào tạo, nghiên cứu, trao đổi đầu bếp, các dự án R&D hoặc chương trình giáo dục ẩm thực học đường.
Huế tiềm năng và lợi thế để trở thành “Thành phố Sáng tạo về Ẩm thực”
Huế được xem là trung tâm ẩm thực đặc sắc bậc nhất Việt Nam, nơi hội tụ và giao thoa tinh tế giữa ẩm thực cung đình và ẩm thực dân gian. Kho tàng hơn 1.300 món ăn được ghi nhận trong sử sách, tài liệu và tri thức dân gian đã minh chứng cho bề dày sáng tạo và gìn giữ hương vị truyền thống của vùng đất cố đô. Từ những món ăn cung đình cầu kỳ, tinh mỹ, đến hệ “bánh, chè, mắm, bún, cơm” dân gian đa dạng, tất cả đều phản ánh phong vị thanh tao, tinh tế của con người Huế. Bản sắc ấy càng được bồi đắp bởi hệ sinh thái tự nhiên phong phú, hệ thống sông ngòi, đầm phá Tam Giang – Cầu Hai lớn nhất Đông Nam Á, cùng vùng biển và bờ biển dài hơn 120km, tạo nên nguồn nguyên liệu dồi dào, tươi ngon và bền vững.
Những năm gần đây, Huế đã chủ động định vị thương hiệu “Huế – Kinh đô Ẩm thực Việt Nam”, tổ chức nhiều Liên hoan Ẩm thực quốc gia và quốc tế, cũng như Festival Nghề truyền thống Huế, qua đó đưa ẩm thực trở thành một trụ cột trong chiến lược phát triển du lịch văn hóa của địa phương. Đặc biệt, tri thức dân gian Bún bò Huế và nghề làm bún Vân Cù được ghi danh Di sản Văn hóa Phi vật thể Quốc gia, là minh chứng sinh động cho giá trị tri thức bản địa và sức sống của di sản Huế.
Không dừng lại ở đó, Huế còn tiên phong trong chuyển đổi số di sản ẩm thực, xây dựng Bản đồ Ẩm thực Huế, phát triển bảo tàng ẩm thực số, đồng thời thúc đẩy du lịch ẩm thực bền vững gắn với nông nghiệp sinh thái và làng nghề truyền thống. Những nỗ lực này khẳng định tầm nhìn và năng lực sáng tạo của Huế trên hành trình hướng tới danh hiệu “Thành phố Sáng tạo về Ẩm thực” của UNESCO.
Để đáp ứng tiêu chí của UNESCO, Huế vẫn cần tiếp tục củng cố một số yếu tố nền tảng mang tính chiến lược: Trước hết, cần xây dựng bộ dữ liệu định lượng và hệ thống chỉ số kinh tế ẩm thực nhằm phản ánh chính xác đóng góp của lĩnh vực này đối với phát triển bền vững. Việc khảo sát, thống kê doanh thu, việc làm, số lượng doanh nghiệp, sản phẩm OCOP và chỉ dẫn địa lý sẽ là cơ sở quan trọng cho hoạch định chính sách.
Cần chuẩn hóa bộ tiêu chí “Nhà hàng xanh – Ẩm thực xanh”, hướng tới mô hình tiết kiệm năng lượng, giảm thiểu rác thải, đảm bảo an toàn thực phẩm và thân thiện môi trường.
Hiện nay, Huế chưa có cơ sở nghiên cứu, đào tạo chuyên biệt về ẩm thực. Việc thành lập Trung tâm hoặc Viện Ẩm thực Huế kết hợp chức năng đào tạo, nghiên cứu, bảo tồn và phát triển là hướng đi cần thiết, có thể kế thừa nền tảng từ Trường Cao đẳng Du lịch Huế.
Bên cạnh đó, cơ chế quản trị liên ngành cũng cần được kiện toàn. Huế nên sớm hình thành Ban Chỉ đạo và Cơ quan Thường trực chuyên trách, có thẩm quyền điều phối và nguồn ngân sách ổn định, cùng Kế hoạch hành động 4 năm phù hợp với yêu cầu của UNESCO.
Cuối cùng, để tăng cường mối liên kết và hợp tác quốc tế, Huế cần thiết lập quan hệ đối tác chiến lược với các thành phố thành viên UCCN trong lĩnh vực Ẩm thực, như Jeonju (Hàn Quốc), Chengdu (Trung Quốc), Parma (Ý), Macao (Trung Quốc) và Phuket (Thái Lan), qua đó thúc đẩy trao đổi chuyên môn, dự án hợp tác và quảng bá quốc tế.
Hướng đi và lộ trình đề xuất cho Huế giai đoạn tới (2026–2030):
Thiết lập bộ máy và cam kết chính trị: Thành lập Ban Chỉ đạo Thành phố Sáng tạo về Ẩm thực, do lãnh đạo UBND thành phố đứng đầu; Soạn Thư cam kết và Kế hoạch hành động 4 năm, trình UNESCO thông qua Ủy ban Quốc gia UNESCO Việt Nam.
Xây dựng cơ sở dữ liệu và bản đồ tài sản ẩm thực Huế: Tiến hành điều tra toàn diện về món ăn, nghệ nhân, nhà hàng, chợ truyền thống, vùng nguyên liệu, trường đào tạo; Thiết lập Huế Gastronomy DataHub – cơ sở dữ liệu mở phục vụ quản lý, nghiên cứu và truyền thông.
Chuẩn hóa tiêu chuẩn “Ẩm thực xanh – di sản”: Ban hành bộ tiêu chí đánh giá nhà hàng xanh, cấp nhãn “Huế Gastronomy – Green & Heritage” cho các cơ sở đạt chuẩn.
Thành lập Trung tâm/Viện Ẩm thực Huế: Nơi đào tạo, nghiên cứu, ươm tạo khởi nghiệp ẩm thực, tổ chức hội thảo và giao lưu quốc tế.
Tổ chức chuỗi sự kiện và hợp tác quốc tế: Duy trì Festival Ẩm thực Huế bốn mùa, kết nối làng nghề, nghệ nhân, du lịch; tổ chức Tuần lễ Ẩm thực quốc tế, tổ chức mô hình “Đầu bếp thường trú” (Chef-in-Residence) cùng các thành phố UCCN.
Giáo dục và truyền thông cộng đồng: Đưa chương trình “Ẩm thực học đường” vào trường học; xây dựng phim tài liệu, website đa ngữ, quảng bá toàn cầu hình ảnh Huế – Kinh đô Ẩm thực Việt Nam.
Hệ thống chỉ số theo dõi, đánh giá. Huế cần thiết lập bộ chỉ số Giám sát và Đánh giá (M&E – Monitoring & Evaluation) để theo dõi tiến trình:
Về kinh tế: doanh thu du lịch ẩm thực, số việc làm, số sản phẩm OCOP, tỉ lệ cơ sở đạt chuẩn “xanh”.
Về văn hóa – xã hội: số nghệ nhân, học viên được đào tạo, số món ăn được ghi danh, mức độ hài lòng của du khách.
Về môi trường – bền vững: lượng rác thải giảm, tỷ lệ nguyên liệu nội địa, số cơ sở áp dụng mô hình farm-to-table.
Về hợp tác quốc tế: số Văn bản ghi nhớ hợp tác (MOU), dự án hợp tác, sự kiện chung trong khuôn khổ UCCN.
Huế hội tụ đầy đủ các điều kiện cần thiết để trở thành Thành phố Sáng tạo về Ẩm thực trong Mạng lưới các Thành phố Sáng tạo của UNESCO (UCCN), bao gồm: bản sắc ẩm thực sâu sắc, nền tảng di sản văn hóa phong phú, cam kết chính trị vững chắc, năng lực tổ chức – quản lý hiệu quả và khả năng hợp tác quốc tế ngày càng được mở rộng. Việc gia nhập mạng lưới không chỉ góp phần khẳng định vị thế của Huế trên bản đồ sáng tạo toàn cầu, mà còn mở ra hướng phát triển kinh tế đô thị dựa trên giá trị di sản, văn hóa và sáng tạo bền vững.
Để đạt được danh hiệu này, Huế cần duy trì và củng cố lộ trình chuẩn hóa theo tiêu chí của UNESCO, xây dựng hệ thống dữ liệu và chỉ số đánh giá định lượng về kinh tế ẩm thực, đồng thời tăng cường liên kết các chủ thể trong hệ sinh thái sáng tạo, từ nghệ nhân, doanh nghiệp, cơ sở nghiên cứu – đào tạo, cơ quan quản lý nhà nước đến cộng đồng dân cư.
Trên cơ sở đó, danh hiệu “Huế – Kinh đô Ẩm thực Việt Nam” sẽ vượt ra ngoài phạm vi một thương hiệu văn hóa địa phương, trở thành biểu trưng quốc tế cho sự kết nối giữa di sản và sáng tạo, góp phần lan tỏa giá trị văn hóa Việt Nam trong tiến trình phát triển bền vững và hội nhập toàn cầu.
TS. Phan Thanh Hải