Đặng Huy Trứ (1825–1874) được ghi nhận là một trong những trí thức tiên phong trong việc tiếp nhận và truyền bá những thành tựu văn minh phương Tây vào Việt Nam. Với tầm nhìn cải cách sâu rộng, ông để lại dấu ấn nổi bật trên nhiều lĩnh vực như hành chính, giáo dục, văn hóa và ngoại giao. Đặc biệt, việc ông là người đầu tiên đưa kỹ thuật nhiếp ảnh về nước vào giữa thế kỷ XIX không chỉ là một bước tiến kỹ thuật mà còn là biểu tượng cho khát vọng canh tân mạnh mẽ của thời đại.
Một trí thức tiên phong giữa thời đại chuyển mình
Đặng Huy Trứ sinh năm 1825 tại làng Thanh Lương, huyện Hương Trà, tỉnh Thừa Thiên (nay thuộc phường Kim Trà, thành phố Huế). Ông đỗ cử nhân năm 1849, làm quan trải qua nhiều chức vụ ở cả miền Trung và miền Bắc, từng giữ chức Thự Tham tri Bộ Hộ. Nhưng điều làm nên tên tuổi ông không chỉ là con đường quan trường mà chính là tinh thần cải cách, sự mẫn tiệp trong tư duy và khả năng tiếp cận sớm với những tiến bộ của thế giới.
Ngay từ rất sớm, ông đã thể hiện quan điểm đổi mới sâu sắc qua các tác phẩm như Từ thụ yếu quy, Tự trị yên đàm, Việt sử yếu,… Trong đó, ông không ngừng cổ vũ cho việc cải tổ hệ thống hành chính, trọng dụng nhân tài, phát triển kinh tế và nâng cao dân trí. Nhưng đáng chú ý nhất là chuyến công vụ sang Quảng Châu (Trung Quốc) năm 1868, một cột mốc mở ra chương mới cho văn hóa thị giác Việt Nam.
Mang ánh sáng nhiếp ảnh về đất Việt
Trong thời gian ở Quảng Châu với vai trò là sứ bộ triều Nguyễn, Đặng Huy Trứ đã chú ý đến một phát minh còn rất mới mẻ lúc bấy giờ: nhiếp ảnh. Ông tìm hiểu kỹ lưỡng kỹ thuật chụp và rửa ảnh, mua sắm máy móc, hóa chất, và thuê thợ học nghề. Trở về nước, ông cho thành lập hiệu ảnh mang tên Cảm Hiếu Đường phố Thanh Hà (nay là phố Hàng Buồm, Hà Nội), trở thành hiệu ảnh đầu tiên ở Việt Nam.
Việc đưa nhiếp ảnh vào Việt Nam không đơn thuần chỉ là một hành động thử nghiệm kỹ thuật, mà mang tầm nhìn khai mở về tri thức và mỹ thuật. Trong một thời đại mà hình ảnh vẫn là đặc quyền của hoạ sĩ cung đình hay các nghệ nhân truyền thống, thì nhiếp ảnh đã mở ra một hình thức biểu đạt hoàn toàn mới: khách quan, sinh động, lưu giữ được khoảnh khắc thực tế. Nhờ công của Đặng Huy Trứ, người Việt lần đầu tiên biết đến một cách “vẽ bằng ánh sáng”, điều mà cả triều đình lẫn dân chúng đều ngạc nhiên xen lẫn hứng thú.
Tư tưởng tiên phong của ông thể hiện rõ trong cách ông nhìn nhận nhiếp ảnh không chỉ là trò chơi thị giác, mà còn là công cụ giáo dục, truyền thông và gìn giữ ký ức. Có thể nói, Đặng Huy Trứ đã đặt viên gạch đầu tiên cho nền nhiếp ảnh Việt Nam, dù bản thân ông không phải là một nhiếp ảnh gia chuyên nghiệp.
Một tấm gương đổi mới không nên bị lãng quên
Thật tiếc, sự nghiệp canh tân của Đặng Huy Trứ chưa kịp nở rộ thì ông mất sớm năm 1874, hưởng dương 49 tuổi. Cuộc đời ông giống như một ánh chớp trên bầu trời đang cuồn cuộn giông tố: rực rỡ, tiên phong, nhưng cũng quá ngắn ngủi.
Ngày nay, khi nhiếp ảnh đã trở thành một phần không thể thiếu trong đời sống văn hóa, nghệ thuật và báo chí, thì tên tuổi Đặng Huy Trứ vẫn chưa được nhắc đến đầy đủ và xứng đáng như một người mở đường. Không có ông, hành trình phát triển của nhiếp ảnh Việt Nam có thể đã bị chậm lại hàng chục năm. Nhưng rất ít người biết rằng một danh sĩ thời Nguyễn, giữa bối cảnh bảo thủ của triều đình lại có đủ tầm nhìn để mang về một công nghệ cách mạng như vậy.
Huế quê hương của ông là nơi khởi nguồn cho hành trình nhiếp ảnh Việt Nam. Tuy nhiên, di sản vật thể và phi vật thể liên quan đến sự nghiệp của Đặng Huy Trứ vẫn chưa được đầu tư nghiên cứu và tôn vinh đúng mức. Cần có những công trình, hội thảo, và nhất là không gian trưng bày, phục dựng hiệu ảnh Cảm Hiếu Đường để khơi dậy tinh thần đổi mới, đồng thời tri ân một con người vượt thời đại.
Tôn vinh để gìn giữ và phát huy di sản
Trong kỷ nguyên số, khi hình ảnh trở thành công cụ giao tiếp chính yếu, khi di sản văn hóa được xem là tài sản mềm quan trọng, thì việc tôn vinh người tiên phong đưa nhiếp ảnh về Việt Nam lại càng mang nhiều ý nghĩa. Danh nhân Đặng Huy Trứ không chỉ xứng đáng được nhắc đến trong lịch sử văn hóa dân tộc, mà còn cần được đưa vào các chương trình giáo dục, nghệ thuật thị giác, truyền thông sáng tạo như một hình mẫu về tinh thần canh tân.
Năm 2025 này đánh dấu 200 năm ngày sinh Đặng Huy Trứ, một thời điểm lý tưởng để tổ chức các hoạt động vinh danh ông. Tại Huế, có thể xây dựng một không gian tưởng niệm hoặc nhà lưu niệm kết hợp triển lãm nhiếp ảnh nghệ thuật đương đại, tái hiện hiệu ảnh Cảm Hiếu Đường bằng công nghệ AR/VR, từ đó giúp công chúng, đặc biệt là giới trẻ hiểu hơn về một giai đoạn chuyển mình đầy cảm hứng của dân tộc.
Di sản mà Đặng Huy Trứ để lại không phải là những tấm ảnh nguyên gốc, mà là tinh thần cởi mở, dám nghĩ dám làm, dám thay đổi để bắt kịp thời đại. Trong lúc chúng ta đang nỗ lực hội nhập và phát triển công nghiệp văn hóa, thì ánh sáng từ người mở lối cách đây hơn 150 năm vẫn còn nguyên giá trị định hướng.
Hương Bình