Từ năm 2025, Huế chính thức trở thành thành phố trực thuộc Trung ương thứ 6 của Việt Nam. Đây cũng là địa phương duy nhất lựa chọn con đường phát triển dựa trên nền tảng văn hoá và di sản, hướng đến mục tiêu trở thành đô thị di sản tiêu biểu hàng đầu của cả nước và khu vực Đông Nam Á. Với vị thế mới và trong bối cảnh mới, Huế đang nỗ lực phối hợp với các đơn vị tư vấn để hoàn thiện đồ án điều chỉnh quy hoạch thành phố đến năm 2030, tầm nhìn 2050. Đây cũng là bước đi chiến lực để đảm bảo cho thành phố phát triển đúng hướng, nhanh và bền vững.
Điều chỉnh Quy hoạch TP. Huế thời kỳ 2021–2030, tầm nhìn 2050 không phải là một thao tác kỹ thuật “chỉnh vài nét trên bản đồ”, mà là một tuyên ngôn phát triển cho một đô thị vừa bước sang vị thế mới: thành phố trực thuộc Trung ương, mang trong mình một quỹ di sản dày đặc hiếm có, đồng thời đứng trước sức ép tăng trưởng, đô thị hóa, và rủi ro thiên tai ngày càng cực đoan. Cách đặt vấn đề của Báo cáo là đúng hướng: điều chỉnh có trọng tâm, tập trung vào giai đoạn 2026–2030; nhìn nhận thẳng thắn quy mô, thứ hạng GRDP còn khiêm tốn và yêu cầu phải bứt phá trong bối cảnh cạnh tranh vùng; coi quy hoạch là “xương sống” để Huế đi đường dài bằng mô hình đô thị di sản – xanh – bền vững. Đó là những điểm mạnh cần được khẳng định.
Tuy nhiên, một đồ án quy hoạch không thể chỉ thuyết phục bằng khẩu hiệu hay chỉ tiêu. Thách thức lớn nhất thường nằm ở khoảng cách giữa “đúng” trên giấy và “trúng” trong thực thi. Nếu phần chỉ tiêu, định hướng đã khá rõ, thì phần cơ chế tạo ra tăng trưởng và cơ chế bảo đảm thực thi vẫn cần được gia cố mạnh hơn, kẻo rơi vào rủi ro quen thuộc: quy hoạch đúng nhưng thực thi khó; hoặc thực thi bị lệch, bị bẻ hướng bởi những quyết định ngắn hạn, những dự án “hấp dẫn trước mắt” nhưng trả giá dài lâu. Một quy hoạch cho Huế càng không thể để “đẹp” theo nghĩa hình thức; nó phải “đẹp” theo nghĩa có sức cưỡng hành động, có khả năng dẫn dắt nguồn lực và kỷ luật hóa phát triển.
Trước hết, về kịch bản tăng trưởng, Báo cáo Diều chỉnh quy hoạch thành phố Huế đến năm 2030 đã lượng hóa và nêu mục tiêu khá rõ, đồng thời nhấn mạnh yêu cầu tăng trưởng cao tương xứng vị thế mới. Nhưng muốn thuyết phục, không thể chỉ dừng ở câu hỏi “tăng bao nhiêu”, mà phải trả lời cụ thể “tăng bằng gì” và “tăng bằng cách nào”. Trong bối cảnh nguồn lực hữu hạn, việc đặt mục tiêu tăng trưởng cao chỉ khả thi khi giảm được ICOR và nâng được TFP; nghĩa là thay vì “đổ nhiều vốn để kéo GDP”, phải chuyển sang “tăng năng suất, tăng chất lượng thể chế, tăng đổi mới sáng tạo”. Đây không chỉ là ngôn ngữ kinh tế học, mà là thông điệp quản trị: cải cách thủ tục để giảm chi phí giao dịch; tổ chức lại không gian đô thị để giảm chi phí logistics; xây dựng hạ tầng chiến lược để mở khóa các cực tăng trưởng; và đặc biệt phát triển các ngành tạo giá trị gia tăng cao phù hợp căn tính Huế như dịch vụ tri thức, y tế chuyên sâu, giáo dục – đô thị đại học, khoa học công nghệ, công nghiệp văn hóa, du lịch chất lượng cao. Kịch bản tăng trưởng cũng không nên giả định một “thế giới bình lặng”. Huế là địa bàn nhạy cảm với thiên tai; vì vậy, bên cạnh kịch bản mục tiêu cần có kịch bản rủi ro (thiên tai cực đoan, biến động kinh tế thế giới) kèm “gói ứng phó” và ngưỡng kích hoạt, để tăng tính bền vững của hoạch định.
Điều đáng làm ngay là bổ sung bảng “đóng góp tăng trưởng theo động lực” (TFP – vốn – lao động – đổi mới), gắn với các chương trình mũi nhọn như đô thị sáng tạo, công nghiệp văn hóa, đô thị đại học, y tế chuyên sâu, kinh tế biển – logistics. Tăng trưởng không thể tách khỏi phân bổ không gian: vùng trung tâm không thể gánh tất cả; vùng Hương Trà – Hương Thủy phải được định vị bằng động lực mới; Chân Mây – Lăng Cô phải được thiết kế theo mô hình kinh tế biển bền vững; vùng sinh thái phía Tây phải trở thành “lá phổi và bệ đỡ” an toàn – sinh thái – dịch vụ. Khi kịch bản tăng trưởng được “neo” vào phân vùng, quy hoạch mới chuyển từ mô tả sang điều khiển.
Về phân vùng và không gian phát triển mới, cách tiếp cận đa cực, phân vùng theo chức năng là hợp lý, phù hợp với định hướng bảo tồn di sản và tránh lặp lại mô hình phát triển “công nghiệp nặng bằng mọi giá”. Nhưng phân vùng chỉ thật sự có nghĩa khi đi kèm công cụ quản lý không gian. Mỗi vùng cần một “bộ chỉ tiêu khống chế” về dân số, mật độ xây dựng, tầng cao, quỹ đất hạ tầng, năng lực tiêu thoát nước, sức chịu tải giao thông, và đặc biệt sức chịu tải du lịch ở vùng lõi di sản. Quan trọng hơn, cần làm rõ mô hình quản trị đô thị di sản: ai là đầu mối điều phối liên ngành; cơ chế phối hợp giữa chính quyền – các đơn vị quản lý di tích – doanh nghiệp – cộng đồng cư dân; cơ chế giám sát để tránh “thực thi lệch”. Nếu thiếu điều này, quy hoạch sẽ bị chia cắt thành “đất của ngành nào ngành ấy làm”, trong khi bản chất đô thị di sản là một thực thể liên thông: hạ tầng, cảnh quan, di tích, đời sống cư dân và kinh tế dịch vụ gắn chặt vào nhau.
Về hành lang thoát lũ mới và thích ứng thiên tai, biến đổi khí hậu, việc đặt vấn đề là đúng và rất kịp thời. Huế không thể phát triển bền vững nếu không có một cấu trúc không gian bảo đảm an toàn nước: nơi nào là vùng trữ nước, nơi nào là hành lang chuyển lũ, nơi nào được phép đô thị hóa và đô thị hóa ở mức nào. Nhưng đây là nội dung nhạy cảm liên quan thủy lợi, môi trường, đa dạng sinh học và sinh kế cư dân; vì vậy Báo cáo cần chuẩn hóa bằng bản đồ ranh giới rõ ràng, phân tích tác động đầy đủ và phương án giảm thiểu rủi ro cụ thể. Cần liên kết chặt “hành lang thoát lũ – quy hoạch xây dựng”: không gian công viên ngập nước, mặt nước điều hòa, nông nghiệp thích ứng, hạ tầng xanh, và tư duy đô thị bọt biển (sponge city) phải được thể hiện như một nguyên tắc chứ không chỉ là một ý tưởng. Đồng thời, chương trình đô thị an toàn thiên tai cần có cấu phần cảnh báo sớm, sơ tán – cứu hộ, vận hành liên ngành và kết nối quy trình vận hành liên hồ chứa. Nói cách khác, Huế phải quy hoạch để “sống cùng nước” một cách văn minh, chứ không phải chạy theo nước bằng các giải pháp tình thế.
Về Đại lộ Bắc – Nam (đường đô thị tốc độ cao), đây có thể là trục tạo đột phá liên kết không gian, nhưng cũng có thể trở thành “lưỡi dao hai mặt” nếu thiếu kiểm soát. Một trục lớn thường kéo theo đô thị hóa hai bên trục; nếu không có nguyên tắc phân khu, không kiểm soát mật độ – tầng cao, không giữ đủ mặt nước và hành lang tiêu thoát lũ, thì rủi ro xung đột cảnh quan – môi trường – ngập lụt sẽ xuất hiện. Vì vậy, nếu xác định là dự án chiến lược, Báo cáo cần luận chứng rõ “tại sao phải có trong 2026–2030”, lựa chọn hướng tuyến tối ưu, cơ chế giải phóng mặt bằng và tái định cư hợp lý, đánh giá tác động thoát lũ/thoát nước, và đặc biệt thiết kế cơ chế kiểm soát phát triển hai bên trục ngay từ đầu. Trục động lực không thể là cái cớ để “xin dự án”; nó phải là công cụ để tổ chức lại đô thị một cách kỷ luật.
Về cảng biển, logistics và khu công nghiệp, đây là một động cơ tăng trưởng quan trọng để hiện thực hóa mục tiêu bứt phá, đặc biệt ở Chân Mây – Lăng Cô. Nhưng Huế là đô thị di sản – sinh thái; vì vậy tư duy phát triển không thể là mở rộng công nghiệp theo số lượng, mà phải theo chất lượng: công nghiệp sạch, công nghiệp công nghệ cao, dịch vụ logistics có cấu trúc rõ ràng (cảng biển – ICD – kho bãi – kết nối đường bộ/đường sắt – chuỗi dịch vụ). Báo cáo cần làm rõ mô hình vận hành, tránh tình trạng “nêu cảng/logistics” nhưng thiếu kiến trúc hệ thống. Đồng thời, đánh giá môi trường chiến lược (SEA) phải được coi là trụ cột để phòng ngừa rủi ro sự cố môi trường biển và bảo vệ hệ sinh thái ven bờ, đầm phá.
Về các khâu đột phá, Báo cáo đã nhận diện đúng yêu cầu phải bứt phá mạnh. Song đột phá chỉ có ý nghĩa khi “ngắn nhưng trúng”, làm được ngay trong 2026–2030 và tạo hiệu ứng lan tỏa. Với Huế, có thể quy về bốn nhóm đòn bẩy: thể chế – quản trị đô thị di sản; hạ tầng chiến lược – liên kết không gian; kinh tế tri thức – công nghiệp văn hóa – đổi mới sáng tạo; và an toàn thiên tai – thích ứng khí hậu. Vấn đề là phải “chốt” 3–5 đột phá kèm dự án/chương trình mũi nhọn, KPI theo năm hoặc theo chu kỳ 2 năm, có cơ chế huy động nguồn lực rõ ràng (đầu tư công dẫn dắt – PPP – xã hội hóa). Không có KPI và cơ chế nguồn lực, đột phá sẽ trở thành danh mục mong muốn hơn là kế hoạch hành động.
Từ nền tảng đó, đi vào các lĩnh vực đặc thù tạo nên bản sắc và lợi thế cạnh tranh của Huế, quy hoạch càng cần thể hiện rõ hơn. Công nghiệp văn hóa đã được xác định là trụ cột, nhưng quy hoạch sử dụng đất và hạ tầng phải “nói bằng hình hài”: các không gian sáng tạo, các cụm thiết chế văn hóa, các trục – điểm tổ chức sự kiện, các không gian công cộng chất lượng cao phải được quy hoạch thành hệ thống. Nếu muốn thu hút giới sáng tạo về Huế, không thể thiếu hạ tầng sáng tạo: từ không gian làm việc, trình diễn, triển lãm, đến các khu vực giao lưu – tiêu dùng văn hóa, gắn với du lịch và kinh tế đêm. Cùng lúc, quy định kiểm soát mật độ và chiều cao vùng đệm di sản phải đủ chặt để đô thị phát triển nén mà không “làm tổn thương” cảnh quan di sản. Huế phải phát triển hiện đại, nhưng không đánh đổi đường chân trời, không đánh đổi tầm nhìn di tích, không đánh đổi sự tôn nghiêm của các không gian linh thiêng đã tạo nên căn cước đô thị.
Ở tầm vóc một trung tâm văn hóa lớn, cần tính đến các thiết chế văn hóa cấp quốc gia hoặc cấp vùng: một bảo tàng nghệ thuật đương đại đúng chuẩn, một nhà hát quy mô lớn, một trung tâm hội nghị quốc tế… Đây không phải là “xây cho oai”, mà là hạ tầng để Huế có năng lực tổ chức sự kiện, sản xuất – tiêu dùng văn hóa, và hội nhập quốc tế bằng chính sức mạnh mềm của mình. Song song, hạ tầng thể thao cũng phải được nâng cấp tương xứng với đô thị loại I và mục tiêu đăng cai các giải lớn. Khu liên hợp thể thao cần được xác định vị trí hợp lý, kết nối giao thông thuận tiện, tránh dồn nén vào trung tâm cũ. Và với lợi thế bờ biển, sông nước, đầm phá Tam Giang – Cầu Hai, quy hoạch phải dành đất và mặt nước cho các môn thể thao biển, thể thao sông nước ngay từ bây giờ, nếu không sẽ mất cơ hội xây dựng một bản sắc thể thao đặc trưng cho một đô thị ven biển – đầm phá.
Không gian lễ hội và kinh tế đêm là một lợi thế riêng có của Huế. Huế là “Thành phố Festival”, nhưng muốn Festival bền vững, cần những quảng trường sự kiện, không gian biểu diễn ngoài trời, tuyến phố đi bộ, không gian ven sông… được thiết kế bài bản, đồng bộ với bãi đỗ xe, vệ sinh công cộng, chiếu sáng, an ninh, cứu hộ, tổ chức giao thông. Kinh tế đêm không thể phát triển bằng sự tự phát; tự phát sẽ kéo theo lộn xộn, xung đột không gian và làm giảm chất lượng trải nghiệm du khách lẫn đời sống cư dân. Quy hoạch phải tạo “đường ray” để kinh tế đêm chạy đúng hướng: văn minh, an toàn, có bản sắc, không xâm hại di tích.
Cuối cùng, để tăng tính khả thi và sức thuyết phục khi trình phê duyệt, điều quan trọng nhất là “đóng hồ sơ” bằng một khung tích hợp chặt chẽ: kịch bản tăng trưởng gắn với phân vùng; phân vùng gắn với hạ tầng chiến lược; hạ tầng gắn với các đột phá; và tất cả cùng hội tụ vào chương tổ chức thực hiện như một “bản đồ hành động”. Quy hoạch hiện đại không chỉ là bản vẽ, mà là danh mục ưu tiên, lộ trình, đầu mối chịu trách nhiệm, cơ chế phối hợp, mốc kiểm tra, và các phương án lựa chọn (Option A/B/C) cho những nội dung cần xin ý kiến ngành để các bộ, ngành góp ý đúng trọng tâm và dễ chốt.
Có thể khẳng định, việc điều chỉnh quy hoạch lần này là bước đi cần thiết để Huế định hình con đường phát triển dài hạn của một đô thị di sản đặc biệt. Nhưng Huế sẽ chỉ đi xa khi có một quy hoạch đủ bản lĩnh để nói “không” với những mô hình phát triển xung đột với di sản, sinh thái; đủ tầm để chọn tăng trưởng chất lượng thay vì tăng trưởng bằng mọi giá; đủ kỷ luật để biến mục tiêu thành hành động; và đủ trí tuệ để biến thách thức thiên tai thành một triết lý quy hoạch “sống cùng nước” văn minh. Nếu làm được như vậy, quy hoạch không chỉ phục vụ Huế, mà còn có thể trở thành một mẫu tham chiếu cho nhiều đô thị di sản khác ở Việt Nam và khu vực trong hành trình phát triển bền vững dựa trên nền tảng văn hóa, bản sắc và năng lực quản trị./.
TS.Phan Thanh Hải/Uỷ viên Hội đồng di sản văn hoá quốc gia. Giám đốc Sở Văn hoá và Thể thao thành phố Huế.
Ảnh trong bài: Sở Văn hóa & Thể thao và Cổng thông tin điện tử Thành phố Huế cung cấp.