Công tác xử lý chất thải rắn làm sao để đồng bộ, quy hoạch từ trên xuống dưới nhằm đảm bảo an sinh xã hội, giảm thiểu tác hại đến sức khỏe con người đang là bài toán khó cần cấp bách thực hiện.
Những con số biết nói
Theo Bộ Tài nguyên và Môi trường, lượng rác thải rắn thu gom tăng gấp đôi trong khoảng thời gian từ năm 2015 – 2019, từ mức 32,4 nghìn tấn/ngày lên 65 nghìn tấn/ngày; trong đó 35,6 nghìn tấn/ngày (hơn 50%) đến từ các đô thị, so với 28,4 nghìn tấn/ngày từ khu vực nông thôn, dù dân số nông thôn cao gấp hai lần đô thị.
Tính riêng 5 thành phố trực thuộc Trung ương gồm: Hà Nội, Thành phố Hồ Chí Minh, Hải Phòng, Đà Nẵng và Cần Thơ, chiếm tới 40% tổng lượng rác thải đô thị. Riêng Hà Nội và Thành phố Hồ Chí Minh thải ra 16.000 tấn rác mỗi ngày, tương đương 33,6% cả nước.
Chính phủ đặt mục tiêu tới năm 2025, tăng tỷ lệ xử lý này lên 90% với rác thải ở đô thị và 85% ở khu vực nông thôn, phấn đấu xử lý 100% vào năm 2050. Tuy nhiên, phương thức quản lý và xử lý rác thải áp dụng hiện nay còn khá hạn chế. Các công nghệ xử lý rác thải rắn, nhất là công nghệ phát điện từ rác, còn gặp nhiều thách thức, khiến phương pháp xử lý chủ yếu vẫn là chôn lấp. Nhiều bãi chôn lấp rơi vào tình trạng vượt công suất nên khó tuân thủ được các điều kiện bảo vệ môi trường.
Động thái cấp bách từ Chính phủ
Trước đây, Chính phủ đã ký ban hành Chỉ thị số 41/CT-TTg về một số giải pháp cấp bách tăng cường quản lý chất thải rắn. Chỉ thị nêu rõ, tình trạng ô nhiễm môi trường do chất thải rắn gây ra vẫn tiếp tục gia tăng, ảnh hưởng đến sức khỏe con người và sự phát triển bền vững của đất nước. Tại một số địa phương, việc lưu giữ, tập kết, trung chuyển và xử lý chất thải rắn sinh hoạt (gọi là rác thải) chưa đáp ứng các yêu cầu bảo vệ môi trường đã dẫn đến việc xuất hiện các điểm “nóng” về môi trường, gây ra nguy cơ mất an ninh trật tự và an toàn xã hội.
Trong đó chú trọng công tác phân loại rác thải tại nguồn; trường hợp chưa đủ điều kiện triển khai phân loại rác thải tại nguồn cần ưu tiên đầu tư các cơ sở xử lý có công đoạn phân loại tập trung trước khi xử lý, Thủ tướng Chính phủ chỉ thị:
Bộ Tài nguyên và Môi trường rà soát, sửa đổi các VBQPPL theo thẩm quyền hoặc trình cấp có thẩm quyền ban hành các văn bản có nội dung liên quan đến quản lý chất thải rắn, căn cứ Luật Bảo vệ môi trường (sửa đổi), xây dựng, hoàn thiện và ban hành các định mức kinh tế kỹ thuật, các phương pháp định giá dịch vụ về thu gom, vận chuyển và xử lý rác thải, trong đó có nội dung về định hướng vị trí, quy mô các khu xử lý chất thải rắn, chất thải nguy hại tập trung cấp vùng, cấp quốc gia.
Bộ Xây dựng chủ trì, phối hợp với Bộ Tài nguyên và Môi trường khẩn trương xây dựng các tiêu chuẩn, quy chuẩn kỹ thuật về thiết kế hệ thống thu gom chất thải rắn phù hợp với việc phân loại rác thải tại nguồn của khu trung tâm thương mại kết hợp với căn hộ, chung cư kết hợp văn phòng… quy hoạch, bố trí điểm tập kết, trung chuyển rác thải trong các đô thị và điểm dân cư tập trung nông thôn đảm bảo vệ sinh môi trường.
Bộ Tài chính ưu tiên cân đối, bố trí nguồn vốn sự nghiệp bảo vệ môi trường, hỗ trợ cho các hoạt động phân loại tại nguồn, thu gom, vận chuyển và xử lý rác thải trong kế hoạch ngân sách hàng năm. Tập trung bố trí kinh phí hỗ trợ cho các địa phương chưa tự cân đối được ngân sách để xử lý dứt điểm ô nhiễm môi trường tại các bãi rác đang gây ô nhiễm môi trường nghiêm trọng thuộc khu vực công ích.
Khuyến khích thu hút đầu tư các dự án xử lý rác thải công nghệ tiên tiến, hiện đại
Thủ tướng Chính phủ yêu cầu Chủ tịch Ủy ban nhân dân các tỉnh, thành phố trực thuộc Trung ương xây dựng, ban hành các cơ chế chính sách khuyến khích thu hút đầu tư các dự án xử lý rác thải có công nghệ tiên tiến, hiện đại; đơn giản hóa các thủ tục chuẩn bị đầu tư, xây dựng và vận hành cơ sở xử lý chất thải.
Rà soát, đánh giá công nghệ xử lý rác thải hiện có trên địa bàn, yêu cầu trước nằm 2023 các cơ sở xử lý phải có lộ trình đổi mới công nghệ; có lộ trình tăng dần giá dịch vụ thu gom, vận chuyển, xử lý rác thải nhằm giảm dần hỗ trợ từ nguồn ngân sách nhà nước; không hạn chế việc thu gom, vận chuyển chất thải rắn công nghiệp thông thường, chất thải nguy hại từ các địa phương khác về địa phương mình để xử lý theo quy định.
Quy định cụ thể hình thức và mức kinh phí hộ gia đình, cá nhân phải chi trả cho công tác thu gom, vận chuyển và xử lý chất thải rắn sinh hoạt dựa trên khối lượng hoặc thể tích chất thải đã được phân loại theo quy định của Luật Bảo vệ môi trường sửa đổi nhằm giảm thiểu chất thải phát sinh và thúc đẩy việc phân loại rác thải tại nguồn.
Các tỉnh, thành phố trực thuộc Trung ương, bao gồm: Thành phố Hà Nội, Thành phố Hồ Chí Minh, Đà Nẵng, Hải Phòng, Cần Thơ khẩn trương đầu tư hoặc đưa vào vận hành các nhà máy xử lý rác thải theo hướng công nghệ hiện đại, thân thiện môi trường; phấn đấu đến hết năm 2025 giảm tỷ lệ rác thải được xử lý bằng phương pháp chôn lấp trực tiếp xuống dưới 20%.
Các tỉnh khác phấn đấu đến hết năm 2025 giảm tỷ lệ rác thải được xử lý bằng phương pháp chôn lấp trực tiếp xuống dưới 30%; đối với các khu vực nông thôn cần tận dụng tối đa lượng chất thải hữu cơ để tái sử dụng, tái chế, làm phân compost hoặc tự xử lý tại các hộ gia đình thành phân compost.
Các địa phương cũng cần tạo điều kiện thuận lợi để Mặt trận Tổ quốc Việt Nam và các tổ chức chính trị – xã hội tham gia, phản biện, giám sát hoạt động quản lý và xử lý chất thải rắn; chủ động cung cấp thông tin, phát huy vai trò của báo chí trong hoạt động quản lý chất thải rắn.
Dự thảo sửa đổi luật để ưu tiên tái chế, tái sử dụng chất thải rắn công nghiệp
Tiếp thu ý kiến của các vị đại biểu quốc hội khóa XIV, Dự thảo Luật Bảo vệ Môi trường (sửa đổi) đã chỉnh lý và quy định chất thải rắn công nghiệp thông thường được phân loại thành 3 nhóm sau: Nhóm chất thải rắn công nghiệp thông thường được tái sử dụng, tái chế làm nguyên liệu sản xuất; Nhóm chất thải rắn sử dụng trong sản xuất vật liệu xây dựng và san lấp mặt bằng; Nhóm chất thải rắn công nghiệp thông thường phải xử lý. Trong đó, đối với chất thải rắn công nghiệp cần ưu tiên cho việc tái sử dụng, tái chế làm nguyên liệu sản xuất.
, có nhiều ý kiến cho rằng việc phân loại chất thải rắn công nghiệp thông thường chưa căn cứ vào tính chất của chất thải. Do đó, đề nghị rà soát, chỉnh sửa, phân loại lại. Đồng thời, bổ sung quy định để có thể sử dụng tro, xỉ nhiệt điện than hiệu quả, việc phân định, phân loại tro, xỉ cần đảm bảo các yêu cầu về hợp chuẩn, hợp quy.
Cụ thể, về quản lý chất thải rắn công nghiệp thông thường, tại Mục 3, Chương VI, tại Dự thảo Luật Bảo vệ Môi trường (sửa đổi) cũng đã đưa ra những quy định mới đối với các chủ cơ sở, khu sản xuất, kinh doanh, dịch vụ tập trung, cụm công nghiệp, cơ quan, tổ chức có phát sinh chất thải rắn công nghiệp thông thường có thể tái chế, thu hồi năng lượng và xử lý chất thải rắn công nghiệp thông thường hoặc chuyển giao cho cơ sở có chức năng phù hợp để tái chế, thu hồi năng lượng và xử lý theo quy định pháp luật.
Nên áp dụng bản đồ hiện trạng chất thải rắn
Tại tọa đàm trực tuyến “Tối ưu hóa khai thác tiềm năng chất thải rắn tại Việt Nam” năm 2022, bà Trần Hoàng Anh, Chuyên gia Phân tích Năng lượng của Tổ chức Sáng kiến về Chuyển dịch Năng lượng Việt Nam (VIETSE) cho biết Trung tâm đang tiến hành nghiên cứu các giải pháp nhằm tối ưu hóa tiềm năng chất thải rắn của quốc gia. Một trong những công cụ quan trọng đang được trung tâm nghiên cứu phát triển đó là bản đồ chất thải rắn hàng ngày ở quy mô đô thị và công nghiệp.
Bản đồ này xây dựng cho phạm vi toàn lãnh thổ Việt Nam, được thực hiện bằng phương pháp nội suy dựa trên số liệu điều tra về lượng chất thải rắn phát sinh hàng ngày trên đầu người tại các tỉnh, thành phố và số liệu điều tra dân cư cấp xã. Bản đồ sẽ góp phần vào quá trình chuyển dịch năng lượng với các mục tiêu giảm ô nhiễm môi trường và bảo vệ khí hậu.
Các kết quả phân tích được trực quan hóa trên hệ thông tin địa lý GIS. Theo đó, hệ thống bản tin của bản đồ gồm 4 hạng mục chính về quản lý chất thải rắn y tế, xây dựng và công nghiệp; quản lý các cơ sở xử lý rác thải; các hoạt động thu gom và xử lý rác thải; chất thải rắn sinh hoạt.
Ngoài khả năng cung cấp dữ liệu linh hoạt theo yêu cầu người dùng, hệ thống này còn dễ dàng chia sẻ dữ liệu tới nhiều người dùng trên nền tảng điện toán đám mây của Google, dễ dàng cập nhật dữ liệu từ xa, cung cấp khả năng cùng thao tác chỉnh sửa bởi nhiều người dùng tại một thời điểm, cung cấp các công cụ phân tích, tổng hợp dữ liệu theo các chuyên đề khác nhau.
Vì vậy, theo đánh giá việc triển khai Bản đồ chất thải rắn tại Việt Nam sẽ hỗ trợ quá trình đưa ra quyết định đầu tư các dự án xử lý chất thải rắn, cũng như xây dựng chính sách quản lý và xử lý chất thải một cách hiệu quả.
Lê Hoàng-Thúy Vân
