Gia đình là “trường học đầu tiên” của mỗi con người, đóng vai trò nền tảng trong việc hình thành nhân cách, bồi đắp đạo đức và gìn giữ những giá trị văn hóa truyền thống tốt đẹp. Thế nhưng, trong bối cảnh xã hội hiện đại với nhiều biến động và áp lực từ công cuộc công nghiệp hóa, hiện đại hóa và hội nhập quốc tế, mối quan hệ giữa các thành viên gia đình đang dần trở nên lỏng lẻo, những chuẩn mực đạo đức và lối sống truyền thống bị mai một. Trước thực trạng đó, việc phát huy vai trò của gia đình trong giáo dục đạo đức, lối sống cho thế hệ trẻ đang trở nên cấp thiết hơn bao giờ hết.
Quan niệm về giáo dục gia đình
Trong dân gian có câu: “Cha mẹ sinh con, trời sinh tính.” Câu nói này phản ánh một quan sát lâu đời của ông cha ta: dù cùng được sinh ra và nuôi dưỡng trong một gia đình, mỗi đứa trẻ lại mang một tính cách và nhân cách riêng biệt. Có người sống hiền lành, lương thiện; có người lại dễ sa vào những hành vi trái đạo lý, thậm chí vi phạm pháp luật. Thực tế còn cho thấy ngay cả những cặp song sinh, lớn lên trong cùng môi trường giáo dục và điều kiện sống, vẫn có thể phát triển những cá tính rất khác nhau. Điều này đặt ra nhiều câu hỏi và thách thức đối với công tác giáo dục và hình thành nhân cách con người trong môi trường gia đình và nhà trường.
Tuy nhiên, đó chỉ là cách nhìn nhận sự việc từ góc độ đơn giản, chất phác. Nếu cho rằng cha mẹ chỉ đơn thuần sinh ra con cái, còn nhân cách và đạo đức là do “trời định” thì quan điểm đó không đúng. Thực chất, nhân cách và tính cách của một con người được hình thành chủ yếu dựa trên nền tảng giáo dục. Giáo dục bao gồm bốn yếu tố chính: giáo dục gia đình, giáo dục nhà trường, giáo dục xã hội và tự giáo dục. Trong đó, giáo dục gia đình giữ vai trò nền tảng, mang tính định hướng ban đầu. Gia đình là môi trường đầu tiên mà mỗi đứa trẻ tiếp xúc, và cũng chính là nơi có ảnh hưởng sâu sắc nhất đến sự phát triển tâm lý và tính cách của trẻ. Mỗi đứa trẻ khi sinh ra giống như một trang giấy trắng chưa có hình hài rõ rệt về tính cách. Những nét vẽ đầu tiên trên trang giấy ấy sẽ góp phần quyết định con đường mà trẻ sẽ đi sau này. Nếu được nuôi dưỡng trong một môi trường gia đình tốt, đứa trẻ sẽ có cơ hội lớn hơn để trở thành người có ích cho xã hội.
Đối với dân tộc Việt Nam, gia đình luôn giữ vai trò đặc biệt trong đời sống kinh tế – xã hội. Gia đình không chỉ là tế bào của xã hội, nơi con người được sinh ra và lớn lên, mà còn là môi trường đầu tiên chăm lo toàn diện cho thế hệ trẻ từ thể chất, trí tuệ đến đạo đức và nhân cách để các em có thể hòa nhập và đóng góp tích cực cho cộng đồng. Đây cũng chính là nơi gìn giữ và phát huy những giá trị văn hóa, truyền thống tốt đẹp của dân tộc. Trong quá trình hình thành nhân cách, gia đình đóng vai trò là môi trường giáo dục đầu tiên và có ảnh hưởng sâu sắc nhất. Dù xã hội luôn vận động, phát triển không ngừng, tác động của giáo dục gia đình đối với mỗi cá nhân vẫn luôn bền vững và toàn diện. Các môi trường giáo dục khác như nhà trường hay xã hội chỉ có thể phát huy hiệu quả tối đa khi được xây dựng trên nền tảng vững chắc của giáo dục gia đình.
Trong bối cảnh hiện đại, cùng với sự phát triển mạnh mẽ của xã hội, nhiều vấn đề mới đã và đang nảy sinh, trong đó vấn đề gia đình ngày càng được nhìn nhận như một chiến lược quan trọng trong sự nghiệp cách mạng xã hội chủ nghĩa. Ở nước ta hiện nay, mọi mặt của đời sống xã hội đang không ngừng đổi thay, kéo theo sự chuyển biến rõ rệt trong đời sống gia đình. Những giá trị đạo đức truyền thống của gia đình và dân tộc vẫn tiếp tục được gìn giữ và phát huy. Bên cạnh đó, sự khởi sắc của nền kinh tế – xã hội đã góp phần nâng cao đời sống của phần lớn các gia đình. Nhờ đó, việc giáo dục thế hệ trẻ ngày càng có nhiều điều kiện thuận lợi hơn, tạo cơ hội để các em vươn lên, khẳng định bản thân trong môi trường gia đình và xã hội đang phát triển lành mạnh.
Tuy nhiên, sự phát triển của nền kinh tế thị trường, bên cạnh những thành tựu đạt được, cũng mang theo nhiều hệ lụy tiêu cực đối với văn hóa và con người. Giáo dục gia đình, vốn giữ vai trò nền tảng trong việc hình thành nhân cách, hiện nay đang phải đối mặt với không ít thách thức. Dưới tác động của môi trường xã hội đầy biến động, sự xâm nhập của các loại văn hóa phẩm độc hại, lai căng và không phù hợp, cùng với lối sống thực dụng ngày càng lan rộng, nhiều giá trị truyền thống trong gia đình đang bị mai một. Trong khi đó, giáo dục trong gia đình đối với thế hệ trẻ lại chưa được quan tâm đúng mức, đúng với tầm quan trọng vốn có của nó. Nếu không kịp thời đặt lại vấn đề giáo dục truyền thống, giáo dục lối sống trong gia đình một cách nghiêm túc và đúng đắn, thì nguy cơ suy thoái đạo đức trong xã hội sẽ còn tiếp tục gia tăng. Do đó, việc phát huy vai trò của giáo dục gia đình đối với thế hệ trẻ là một nhiệm vụ không thể thiếu trong chiến lược xây dựng gia đình hiện đại và bền vững ngày nay.
Nâng cao chất lượng giáo dục gia đình trong bối cảnh hiện nay
Có thể khẳng định rằng, mặc dù không thể thay thế vai trò của giáo dục nhà trường và giáo dục xã hội, nhưng giáo dục gia đình vẫn giữ một vị trí đặc biệt với nhiều nội dung mang tính nền tảng mà các môi trường giáo dục khác không thể thay thế được. Đây là yếu tố quan trọng trong việc hình thành nhân cách, xây dựng con người mới – những công dân có đủ phẩm chất và năng lực để đáp ứng yêu cầu phát triển bền vững của đất nước. Nhận thức rõ điều đó, trong Quyết định phê duyệt “Chiến lược phát triển gia đình Việt Nam đến năm 2020, tầm nhìn đến năm 2030”, Nhà nước đã nhấn mạnh: “Gia đình là tế bào của xã hội; nơi duy trì nòi giống; môi trường quan trọng hình thành, nuôi dưỡng, giáo dục nhân cách con người và lưu giữ, trao truyền các giá trị văn hóa của dân tộc; là nền tảng xây dựng xã hội hạnh phúc trong thời kỳ công nghiệp hoá, hiện đại hoá và hội nhập quốc tế.”
Để thực hiện hiệu quả mục tiêu này, cần tập trung vào một số giải pháp cơ bản sau:
Một là, xây dựng gia đình ấm no, bình đẳng, tiến bộ, hạnh phúc và bền vững – nền tảng nâng cao vai trò giáo dục của gia đình. Gia đình ấm no là tiền đề để hướng tới bình đẳng, tiến bộ và hạnh phúc. Trong một gia đình bình đẳng, mọi thành viên đều có cơ hội tham gia vào việc ra quyết định, cùng chia sẻ công việc theo khả năng, và được hưởng quyền lợi công bằng trong học tập, nghỉ ngơi, chăm sóc sức khỏe, tiếp cận văn hóa và tham gia sinh hoạt xã hội.
Đồng thời, việc giữ gìn và phát huy các giá trị truyền thống như kính trên, nhường dưới, yêu thương và tôn trọng lẫn nhau cần được đề cao. Gia đình không có sự phân biệt đối xử giới tính, không có bạo lực và thực hiện bình đẳng giới – đó là biểu hiện của sự văn minh và tiến bộ. Dân chủ trong đời sống gia đình cũng là yếu tố cần thiết để xây dựng môi trường giáo dục lành mạnh.
Gia đình hạnh phúc, bền vững là nơi mà các nhu cầu vật chất và tinh thần của mọi thành viên đều được đảm bảo. Đó là môi trường tràn đầy tình yêu thương, sự thấu hiểu, đồng cảm và trách nhiệm. Một gia đình hòa thuận là kết quả của sự bình đẳng, và cũng là điều kiện để duy trì hạnh phúc bền lâu.
Khi mỗi thành viên trong gia đình được phát triển tự do, hài hòa, họ sẽ có ý thức tự giác thực hiện nghĩa vụ với gia đình và xã hội. Từ đó, gia đình không chỉ là nơi nuôi dưỡng, mà còn là trường học đầu tiên hình thành nhân cách. Việc xây dựng gia đình no ấm, bình đẳng, tiến bộ và hạnh phúc chính là cơ sở thực tiễn để giáo dục thế hệ trẻ trở thành những con người có văn hóa, có đạo đức, và sống có trách nhiệm.
Hai là, tăng cường sự phối hợp giữa gia đình, nhà trường và xã hội trong giáo dục thế hệ trẻ, đặc biệt coi trọng vai trò nền tảng của giáo dục gia đình. Để phát huy tối đa vai trò của giáo dục gia đình, cần thiết lập mối quan hệ phối hợp chặt chẽ giữa gia đình, nhà trường và các tổ chức xã hội. Trong thực tế, nhiều địa phương đã có những mô hình sáng tạo nhằm huy động sức mạnh cộng đồng vào công tác giáo dục như tổ chức tuyên dương các tấm gương hiếu thảo, những câu chuyện đẹp về tình bạn, tình yêu, hạnh phúc gia đình trong khu dân cư… Đây là những hình thức góp phần lan tỏa các giá trị đạo đức tích cực, hỗ trợ môi trường giáo dục gia đình.
Sự kết hợp giữa ba môi trường giáo dục sẽ giúp bù đắp những thiếu hụt của từng bên. Những ưu thế đặc thù của giáo dục gia đình – như sự gắn bó tình cảm, ảnh hưởng trực tiếp và lâu dài – sẽ hỗ trợ hiệu quả cho các phương pháp sư phạm của nhà trường và tác động xã hội từ cộng đồng. Ngược lại, gia đình cũng cần tiếp nhận các mặt mạnh từ giáo dục nhà trường và xã hội để hoàn thiện phương pháp nuôi dạy con cái trong bối cảnh hiện đại.
Để làm được điều đó, các bậc cha mẹ cần chủ động hơn trong việc phối hợp với nhà trường: không chỉ dừng lại ở sổ liên lạc điện tử hay thông báo học tập, mà cần thường xuyên gặp gỡ, trao đổi trực tiếp với giáo viên để nắm bắt đầy đủ tình hình học tập, rèn luyện và tâm lý của con em mình. Đồng thời, nhà trường cũng cần tạo điều kiện để phụ huynh được tham gia, đóng góp ý kiến trong quá trình giáo dục học sinh.
Chỉ khi ba môi trường giáo dục cùng đồng hành và hỗ trợ lẫn nhau, quá trình hình thành nhân cách và phát triển toàn diện của thế hệ trẻ mới có thể đạt được hiệu quả bền vững và lâu dài.
Ba là, nâng cao năng lực giáo dục cho các bậc cha mẹ. Một trong những nguyên nhân ảnh hưởng tiêu cực đến hiệu quả giáo dục gia đình là do năng lực của một bộ phận cha mẹ chưa đáp ứng được yêu cầu nuôi dạy con cái trong bối cảnh xã hội hiện đại. Nhiều cha mẹ còn hạn chế về nhận thức, thiếu kỹ năng giáo dục phù hợp, thậm chí không thể làm gương cho con trong hành vi, đạo đức và lối sống.
Trước đây, việc giáo dục con cái chủ yếu dựa vào kinh nghiệm cá nhân, truyền thống gia đình hoặc áp dụng biện pháp áp đặt. Tuy nhiên, trong thời đại ngày nay – khi xã hội biến đổi không ngừng, tâm lý trẻ em phức tạp hơn, tác động từ môi trường bên ngoài mạnh mẽ hơn – thì việc giáo dục con trẻ đòi hỏi cha mẹ phải thường xuyên học tập, cập nhật kiến thức và kỹ năng, đặc biệt là về tâm lý, phương pháp giáo dục tích cực và nghệ thuật giao tiếp trong gia đình.
Quan trọng hơn cả, cha mẹ cần làm gương cho con cái bằng chính lối sống, thái độ, cách ứng xử hằng ngày. Sự thống nhất giữa lời nói và việc làm, cùng với sự tu dưỡng liên tục về đạo đức, nhân cách, sẽ tạo nên uy tín vững chắc, từ đó giúp con trẻ hình thành niềm tin và sự noi theo tích cực.
Việc nâng cao năng lực giáo dục cho cha mẹ không chỉ là nhiệm vụ cá nhân, mà cần có sự hỗ trợ từ nhà trường, xã hội thông qua các chương trình tập huấn, truyền thông, tư vấn tâm lý – nhằm trang bị cho các bậc phụ huynh những công cụ cần thiết để làm tốt vai trò giáo dục trong gia đình.
Trong bối cảnh công nghiệp hóa, hiện đại hóa và hội nhập quốc tế sâu rộng, sự nghiệp giáo dục đang đứng trước những yêu cầu bức thiết về việc đào tạo ra những con người phát triển toàn diện – khỏe về thể chất, giàu về tinh thần, trong sáng về đạo đức và vững vàng về trí tuệ. Để đáp ứng yêu cầu đó, giáo dục gia đình cần được nhìn nhận với vai trò nền tảng, là yếu tố cốt lõi, không thể thay thế trong việc hình thành và phát triển nhân cách con người.
Gia đình không chỉ là nơi nuôi dưỡng thế hệ trẻ về thể chất, mà còn là môi trường đầu tiên và bền vững nhất để gieo mầm đạo đức, lối sống, nhân cách. Trong mọi thời kỳ, đặc biệt là thời kỳ đổi mới và phát triển đất nước hiện nay, gia đình luôn giữ vai trò thiết yếu – vừa là nơi chịu sự tác động mạnh mẽ của xã hội, vừa là động lực quan trọng thúc đẩy xã hội phát triển.
Vì vậy, để thế hệ trẻ trở thành những chủ nhân tương lai có đủ phẩm chất và năng lực gánh vác sự nghiệp xây dựng và bảo vệ Tổ quốc, mỗi gia đình cần nhận thức sâu sắc vai trò giáo dục của mình. Gia đình phải thực sự trở thành tổ ấm yêu thương, là pháo đài vững chắc chống lại những tiêu cực xã hội, và là cái nôi hình thành nhân cách, nuôi dưỡng lý tưởng, khơi dậy khát vọng sống đẹp, sống có ích cho thế hệ trẻ hôm nay và mai sau.
Nguyễn Thị Minh Trâm/Phòng Hậu cần – Kỹ thuật, Học viện Chính trị, Bộ Quốc phòng
Tài liệu tham khảo
1.Ban Chấp hành Trung ương, Chỉ thị 06-CT/TW của Ban Bí thư ngày 24/6/2021 về tăng cường sự lãnh đạo của Đảng đối với công tác xây dựng gia đình trong tình hình mới
2.Đảng Cộng sản Việt Nam (2011), Văn kiện Đại hội Đại biểu toàn quốc lần thứ XI, Nxb. Chính trị quốc gia, Hà Nội.
3.Đảng Cộng sản Việt Nam (2021), Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XIII, tập 1, Nxb. Chính trị quốc gia, Hà Nội.
4.Phạm Minh Hạc (2010), Một số vấn đề giáo dục Việt Nam đầu thế kỷ XXI, Nxb. Giáo dục, Việt Nam.
5.Thủ tướng Chính phủ nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam, Quyết định số 629/QĐ-TTg ngày 29 tháng 5 năm 2012, Phê duyệt Chiến lược phát triển gia đình Việt Nam đến năm 2020, tầm nhìn 2030