Sáng 18/6, Hội Nghiên cứu Khoa học về Đông Nam Á – Việt Nam (SEARAV) đã tổ chức hội nghị thảo luận “Tăng cường hợp tác, thúc đẩy vai trò của các tổ chức KHCN – huy động nguồn lực thực hiện các mục tiêu phát triển khoa học và công nghệ bền vững trong thời đại mới”. Hội thảo diễn ra trong bối cảnh Việt Nam đang sắp xếp lại bộ máy và địa giới hành chính trong cả nước. Riêng đối với các tổ chức phi Chính phủ thì đây là một hội thảo hết sức ý nghĩa cho việc củng cố và phát triển các tổ chức ngoài công lập trong thời gian tới.
Tham dự Hội nghị thảo luận có sự đại diện của các Bộ, Ngành và đặc biệt là đại diện của Vụ Tổ chức phi chính phủ thuộc Bộ Nội vụ và Cục Tài chính và Quản lý đầu tư – Văn phòng Trung ương Đảng; Các tổ chức như Hội Kỷ lục Việt Nam, Liên hiệp KHCN Tin học ứng dụng UIA…; và sự tham gia của các chuyên gia, các nhà nghiên cứu từ các Viện, Trung tâm trực thuộc khu vực phía Bắc hoạt động về KH&CN của Hội nghiên cứu Khoa học về Đông Nam Á – Việt Nam.
Hội nghị là diễn đàn cởi mở để chia sẻ cơ hội, thách thức, chính sách và mô hình hiệu quả nhằm phát triển hệ sinh thái KH&CN bền vững – bao gồm liên kết giữa Nhà nước – Viện Trường – Doanh nghiệp – Tổ chức xã hội, đổi mới mô hình tài chính, thúc đẩy thương mại hóa kết quả nghiên cứu và tăng cường nội lực của các tổ chức ngoài công lập.
Phát biểu khai mạc, TS. Phạm Thanh Tịnh – Chủ tịch Hội Nghiên cứu Khoa học về Đông Nam Á – Việt Nam chia sẻ: Hội nghị được tổ chức với mục tiêu tạo ra một diễn đàn trao đổi cởi mở, thực chất giữa các tổ chức KHCN, các nhà khoa học, nhà quản lý với mục đích: Thảo luận về các giải pháp tăng cường hợp tác trong nghiên cứu, chuyển giao và ứng dụng khoa học công nghệ, làm rõ vai trò, vị trí và năng lực đóng góp của các tổ chức KHCN trong hệ sinh thái đổi mới sáng tạo quốc gia. Góp phần xây dựng huy động hiệu quả các nguồn lực tài chính, nhân lực và tri thức để phục vụ cho các mục tiêu phát triển bền vững trong thời đại mới – thời đại của chuyển đổi số, trí tuệ nhân tạo và kinh tế xanh. Sự gắn kết chặt chẽ giữa Nhà nước – các nhà khoa học – các tổ chức KHCN trong và ngoài công lập – các tổ chức xã hội chính là chìa khóa để nâng cao hiệu quả đầu tư, thúc đẩy sáng tạo và lan tỏa giá trị KHCN tới mọi lĩnh vực của đời sống xã hội.
Tuy nhiên trên thực tế, sự phát triển của khu vực này vẫn gặp nhiều cản trở thể chế, xuất phát từ những lỗ hổng pháp lý và tư duy quản lý hành chính hóa. Dù hoạt động vì lợi ích công và không phân phối lợi nhuận, nhiều tổ chức KHCN ngoài công lập vẫn bị đối xử tương đương với doanh nghiệp tư nhân vì lợi nhuận. Hệ quả là họ không được hưởng bất kỳ ưu đãi nào về thuế, tiếp cận đất đai, nguồn lực công hoặc cơ chế tài trợ nghiên cứu.
Bà Phạm Thu Hằng, phó Vụ trưởng Vụ Tổ chức phi chính phủ – Bộ Nội Vụ phát biểu và ghi nhận vai trò của các tổ chức KHCN trong phát triển và đổi mới khoa học công nghệ. Đồng thời, bà Hằng cũng thẳng thắn chỉ ra nhiều vấn đề trong công tác quản lý hoạt động các tổ chức KHCN cần phải khắc phục để nâng cao vai trò của tổ chức. Bà khuyến nghị tổ chức KHCN ngoài công lập cần “đảm bảo tính minh bạch, xây dựng năng lực nội tại, sản phẩm, dịch vụ cạnh tranh, tăng tính thực chất và uy tín để tạo niềm tin xã hội và cơ quan quản lý, các nhà đầu tư, tài trợ và cộng đồng”.
Chia sẻ góc nhìn chiến lược về việc tái cấu trúc cơ chế tài chính cho các tổ chức KH&CN nhằm tăng khả năng thương mại hóa và tính bền vững, TS. Nguyễn Thị Thu Hiền – Cục Tài chính và Quản lý đầu tư, Văn phòng Trung ương Đảng chia sẻ, “Muốn các tổ chức KHCN phát triển bền vững thì không thể chỉ dựa vào ngân sách nhà nước hay viện trợ nước ngoài – chúng ta phải chủ động thiết lập cơ chế huy động vốn xã hội, quỹ KHCN và cả gọi vốn cộng đồng.”
Thành quả nghiên cứu không nên dừng ở công bố mà cần được thương mại hóa thực sự, với cơ chế chia sẻ lợi nhuận minh bạch – điều đó vừa tạo động lực cho nhà khoa học, vừa tăng tính cạnh tranh của sản phẩm Việt Nam. Việc khuyến khích hình thành các tổ chức định giá, vườn ươm và mạng lưới startup KHCN gắn với đại học sẽ tạo đòn bẩy để các tổ chức KHCN “tự đứng bằng đôi chân của mình”, đặc biệt trong bối cảnh ngân sách đang ngày càng hạn chế. Đặc biệt bà Hiền nhấn mạnh, các tổ chức cần “thay đổi tư duy từ ‘xin – cho’ sang ‘hợp tác đầu tư’, trong đó khu vực tư nhân là đối tác chiến lược. Mô hình hợp tác công – tư, Nhà nước – Viện Trường – Doanh nghiệp cần được thể chế hóa và hỗ trợ lâu dài.
Phát biểu chia sẻ từ thực tiễn, từ góc nhìn của các tổ chức KHCN ngoài công lập, bà Nguyễn Thị Hoà – Phó Chủ tịch kiêm Tổng Thư ký Hội NCKH về Đông Nam Á – Việt Nam chia sẻ tại Hội nghị, những khó khăn mang tính hệ thống và đề xuất giải pháp để tạo môi trường cạnh tranh lành mạnh hơn. “Chúng tôi rất cần một hành lang pháp lý rõ ràng và ổn định, cùng với đó là các chính sách khuyến khích riêng cho khối tổ chức KHCN ngoài công lập, đặc biệt trong việc tiếp cận quỹ nghiên cứu, ưu đãi thuế, đăng ký sở hữu trí tuệ và tín dụng. Trong thực tế, nhiều tổ chức phải ‘tự bơi’ với mô hình tự chủ tài chính hoàn toàn, từ nghiên cứu đến thương mại hóa – điều này tạo áp lực rất lớn và làm chậm lại quá trình đóng góp vào hệ sinh thái KHCN quốc gia”. Kiến nghị xây dựng một cơ chế đầu tư cạnh tranh không phân biệt công lập hay tư nhân. Chỉ khi đó, năng lực thực chất mới được phát huy, tạo động lực đổi mới và chuyển giao công nghệ một cách công bằng và hiệu quả. Tuy nhiên thì những kiến nghị này rất khó khả thi trong tình hình hiện nay.
Hội nghị thảo luận và chia sẻ rất nhiều các ý kiến đa dạng. Theo các chuyên gia và các tổ chức, để phát huy tiềm năng của các tổ chức KHCN, đặc biệt là khu vực ngoài công lập, cần tiếp tục rà soát, hoàn thiện các quy định pháp luật liên quan như Luật KHCN, cơ chế tài chính và sở hữu trí tuệ. Nhiều ý kiến đề xuất xây dựng cơ chế thử nghiệm chính sách giúp tổ chức hoạt động linh hoạt hơn, phù hợp với đặc thù đổi mới sáng tạo và khởi nghiệp khoa học. Đồng thời, cần tăng cường vai trò của các quỹ KHCN trong tài trợ cạnh tranh công bằng, ưu tiên lĩnh vực công nghệ số, chuyển đổi nhanh nhưng công bằng và bao trùm, đảm bảo không để ai bị bỏ lại phía sau. Các tổ chức nghiên cứu cần được hỗ trợ tốt hơn trong tiếp cận thị trường, bảo vệ sở hữu trí tuệ quốc tế và nâng cao năng lực quản trị. Hội nghị thống nhất rằng việc hình thành hệ sinh thái đổi mới sáng tạo liên kết Viện Trường – Tổ chức KHCN – Doanh nghiệp – Địa phương – Cộng đồng sẽ là nền tảng để KHCN thực sự trở thành động lực phát triển bền vững trong thời đại chuyển đổi số và kỷ nguyên “vươn mình”.
“Mọi chính sách phải hỗ trợ cho sự sáng tạo, coi trọng cá nhân sáng tạo. Hãy quan tâm các tổ chức ngoài công lập sống bằng gì và những giá trị sáng tạo của họ. Đã đến lúc chúng ta cần ưu tiên, cần có những quyết sách để tránh kiểu phong trào, đầu voi đuôi chuột…” – TS. Thang Văn Phúc nguyên Thứ trưởng Bộ Nội vụ, Chủ tịch Hội Kỷ lục Việt Nam nhấn mạnh.
Sự hiện diện và phát triển của tổ chức KHCN ngoài công lập, đặc biệt là tổ chức phi lợi nhuận, là chỉ dấu cho sự trưởng thành của hệ sinh thái KHCN. Tuy nhiên, để khu vực này thực sự đóng góp hiệu quả vào chiến lược phát triển đất nước, cần một bước chuyển căn bản trong tư duy và thể chế quản lý: từ kiểm soát sang hỗ trợ, từ hành chính sang minh bạch, từ phân biệt sang công nhận bình đẳng.
Trong bối cảnh toàn cầu ngày càng coi trọng vai trò của khoa học, đổi mới sáng tạo và tri thức cộng đồng trong giải quyết các vấn đề phát triển, việc tạo điều kiện để các tổ chức KHCN ngoài công lập hoạt động hiệu quả không nên chỉ được xem là một lựa chọn chính sách, mà là một phần thiết yếu trong cấu trúc hệ thống khoa học quốc gia. Khi được công nhận đầy đủ và hỗ trợ đúng mức, các tổ chức này có thể đóng vai trò bổ sung đáng kể cho khu vực công lập, góp phần mở rộng phạm vi nghiên cứu ứng dụng, kết nối cộng đồng với khoa học và gia tăng năng lực phản biện chính sách từ góc độ xã hội.
Tiến Chí