Ngày 19/7/2023, chính quyền Nam Phi thông báo, Tổng thống Nga Vladimir Putin sẽ không tham dự hội nghị thượng đỉnh BRICS vào tháng tới ở Johannesburg “theo thỏa thuận chung” giữa lãnh đạo hai nước. Đây được xem là động thái Nam Phi “trút được gánh nặng”, quốc gia trong vài tháng qua đã vô cùng bối rối với lệnh bắt mà Tòa Hình sự Quốc tế (ICC) phát ra với Tổng thống Putin.
Nam Phi đang là nước chủ tịch BRICS, khối các nền kinh tế mới nổi với 4 thành viên còn lại là Brazil, Nga, Ấn Độ, Trung Quốc. Quốc gia này hồi đầu năm đã mời lãnh đạo các nước thành viên dự hội nghị thượng đỉnh BRICS lần thứ 15 tại thành phố Johannesburg từ ngày 22 đến 24/8.
Trước đây, ICC, trụ sở tại The Hague, Hà Lan, phát lệnh bắt Tổng thống Putin với cáo buộc “di chuyển bất hợp pháp” trẻ em Ukraine. Đây cũng là lúc Nam Phi bắt đầu đối mặt với rắc rối, dù Nga tuyên bố lệnh bắt của ICC là “vô nghĩa” và không có hiệu lực.
Theo Quy chế Rome, với tư cách thành viên ICC, Nam Phi có nghĩa vụ bắt Tổng thống Putin khi ông đến nước này và bàn giao cho tòa án ở The Hague để xét xử. Các quan chức chính phủ Nam Phi từng xem xét phương án cấp quy chế miễn trừ cho ông Putin, nhưng vấp phải sự phản đối của phe đối lập và rào cản pháp lý trong nước.
Không chỉ ký kết Quy chế Rome, Nam Phi còn đưa quy chế này vào luật pháp đất nước. Bất kỳ động thái nào nhằm tránh thực hiện lệnh bắt của ICC bằng cách thay đổi hoặc bãi bỏ luật sẽ phải được quốc hội thông qua và có thể bị Tòa án Hiến pháp của nước này hủy bỏ.
Năm 2015, Nam Phi đã từ chối thực hiện lệnh bắt của ICC đối với tổng thống Sudan khi đó là Omar al-Bashir, người bị ICC phát lệnh bắt với cáo buộc gây tội ác chiến tranh và diệt chủng.
Tòa án Tối cao Nam Phi khi đó ra phán quyết rằng hành động của chính phủ là bất hợp pháp và ICC khẳng định Nam Phi đã không tuân thủ các nghĩa vụ quốc tế của mình. Động thái này khiến Nam Phi bị cộng đồng quốc tế lên án.
Thực tế này đẩy Tổng thống Nam Phi Cyril Ramaphosa vào thế tiến thoái lưỡng nan, vì không bắt lãnh đạo Nga đồng nghĩa với vi phạm luật pháp đất nước. Phe đối lập thậm chí tuyên bố sẽ tự ra tay bắt ông Putin theo quy định của pháp luật, điều có thể gây ra bất ổn nghiêm trọng cho quốc gia.
Trước nguy cơ lịch sử lặp lại, theo nhà phân tích chính trị William Gumede từ Trường Quản trị thuộc Đại học Witwatersrand ở Johannesburg, kế hoạch dự BRICS của Tổng thống Putin khiến ngay cả những người ôn hòa nhất trong chính phủ Nam Phi cũng cảm thấy bất an.
Tình huống khó xử thậm chí đã khiến một số quan chức Nam Phi đề xuất rút khỏi ICC. Nước này cũng đưa ra một số phương án khác, như chuyển địa điểm tổ chức hội nghị tới Trung Quốc, hay tổ chức sự kiện theo hình thức trực tuyến, nhưng tất cả đều không đạt được đồng thuận trong khối BRICS.
Phó tổng thống Nam Phi Paul Mashatile gần đây tuyên bố chính phủ của ông hy vọng Tổng thống Putin sẽ không tham dự hội nghị. Mashatile cho hay Nam Phi không muốn bắt lãnh đạo Nga. “Đó là lý do, đối với chúng tôi, việc Tổng thống Putin không đến là giải pháp tốt nhất”, ông nói.
Tổng thống Ramaphosa đã cảnh báo trong một bản khai của tòa án được công bố hôm 18/7 về việc Nam Phi có thể phải chịu hậu quả nghiêm trọng nếu bắt Tổng thống Putin. Ông cho hay phía Nga “đã nói rõ ràng” rằng hành động đó “sẽ là một lời tuyên chiến”.
Nga phủ nhận việc đe dọa trực tiếp Nam Phi, nhưng vào ngày 19/7, người phát ngôn Điện Kremlin Dmitry Peskov tuyên bố trước các phóng viên rằng “tất cả mọi người đều hoàn toàn hiểu một nỗ lực xâm phạm lãnh đạo Nga có nghĩa là gì”.
Các quan chức Nam Phi những tháng gần đây nói rằng tranh cãi liên quan đến việc Tổng thống Putin tham dự hội nghị BRICS sẽ làm lu mờ chương trình nghị sự của sự kiện.
Giới phân tích nhận định việc đạt được thỏa thuận cuối cùng với Điện Kremlin về việc ông Putin sẽ không tới Johannesburg đã giúp gỡ thế khó ngoại giao cho Nam Phi và đảm bảo hội nghị BRICS vẫn diễn ra theo kế hoạch.
Đảng Đại hội Dân tộc Phi (ANC) của Tổng thống Ramaphosa đã hoan nghênh quyết định cuối cùng từ Tổng thống Nga. Nó sẽ “giúp hội nghị thượng đỉnh BRICS tập trung vào các vấn đề cấp bách trong tình hình địa chính trị hiện nay”, Mahlengi Bhengu, phát ngôn viên của ANC cho biết trong một cuộc họp báo ngày 19/7.
Tuy nhiên, Andre Thomashausen, giáo sư danh dự về luật quốc tế tại Đại học Nam Phi, đánh giá việc Tổng thống Putin vắng mặt có thể khiến hội nghị thượng đỉnh BRICS không thể tạo ra những đột phá như nhiều người mong đợi.
Chy Lê/nguồn Reuters