Cây sâm bố chính từng là một sản vật tiến vua cách đây hàng trăm năm nhưng sau đó bị thất truyền. Thời gian gần đây, dược liệu quý này đã được những nhà nghiên cứu y học cổ truyền khôi phục, nhân giống thành công và sản xuất thành phẩm ở một số địa phương, trong đó có thành phố Huế.
Sản vật giá trị cao và thuần Việt
Theo GS. Đỗ Tất Lợi, cây sâm bố chính còn có tên gọi khác là sâm thổ hào, sâm báo, nhân sâm Phú Yên. Tên khoa học của sâm bố chính là Abelmoschus sagittifolius (Kurz) Merr hoặc Hibiscus sagittifolius Kurz; Hibiscus abelmoschus L. Sâm bố chính thuộc họ Bông (Malvaceae), cây mọc đứng, thân yếu, khi trưởng thành trung bình đạt chiều cao khoảng 1,5m. Rễ có màu trắng nhạt hay vàng nhạt, nhiều rễ có hình người trông rất giống nhân sâm. Hoa của cây sâm bố chính màu hồng hay nâu đỏ, có pha ít màu vàng, mọc riêng lẻ ở nách lá. Quả có hình trứng nhọn, có 5 mảnh vỏ phủ lông ở cả mặt trong lẫn mặt ngoài. Hạt màu nâu, hình thận.
Nhà nghiên cứu hàng đầu về dược liệu học và hóa học cây sâm Việt Nam là GS. Trần Công Luận đã ghi nhận thêm rất nhiều thành phần hóa học có trong rễ cây sâm bố chính như Phytosterol, Coumarin, Acid béo, Acid hữu cơ, đường khử và hợp chất uronic. Lipid chiếm tỷ lệ 3,96%, Protein là 1,26g %, tinh bột là 15,14 %, chất nhầy là 18,92 % và còn có 11 loại acid amin, 13 nguyên tố vi lượng…
Theo Dược điển Việt Nam, tác dụng của sâm bố chính là bổ khí, bổ huyết, giảm ho, trừ đờm. Chủ trị các chứng: Cơ thể suy nhược, hư lao, ăn ngủ kém, thần kinh suy nhược, hoa mắt, chóng mặt, ho, viêm họng, viêm phế quản. Nghiên cứu cho thấy, các chất chiết xuất từ hạt và lá của sâm bố chính có hoạt tính chống oxy hóa đáng kể. Bên cạnh đó, có thể dùng như chất ức chế gốc tự do. Cây có hoạt tính kháng khuẩn vừa phải chống lại một số chủng vi khuẩn. Chiết xuất này cũng thể hiện hoạt động chống tăng sinh chống lại hai dòng tế bào ung thư ở người. Đó là ung thư biểu mô tuyến trực tràng và u nguyên bào võng mạc.
Một nghiên cứu khác, điều trị bằng chiết xuất sâm bố chính trong 2 tuần làm tăng tín hiệu insulin qua trung gian thụ thể. Bởi vậy, sâm bố chính được đề xuất như một liệu pháp hổ trợ có khả năng hữu ích cho bệnh nhân đái tháo đường đề kháng insulin. Cũng có thể sử dụng trên những đối tượng muốn tăng độ nhạy cảm với insulin.
Bởi những tác dụng trên, sau khi giống cây sâm bố chính được khôi phục, nhiều doanh nghiệp đã lựa chọn đầu tư, đưa ra thị trường các sản phẩm liên quan. Một trong số những doanh nghiệp tiên phong trong lĩnh vực này là Công ty TNHH SBC Hoàng Gia ở TP. Huế.
Bà Hồ Nhật Phương- Giám đốc Công ty TNHH SBC Hoàng Gia chia sẻ với phóng viên Tạp chí Đông Nam Á: “Theo tìm hiểu của tôi, sâm bố chính là một loài sâm quý, được người Chăm phát hiện ở Châu Bố Chính (nay là huyện Bố Trạch và Quảng Trạch thuộc tỉnh Quảng Bình) cách đây hơn 300 năm. Là sản vật tiến vua từ thời Vua Lê- Chúa Trịnh. Tuy nhiên, loài sâm quý này đã bị thất truyền khỏi nơi xuất xứ một thời gian dài.
Đến năm 2017, một số nhà nghiên cứu y dược học cổ truyền và người dân dãy núi Trường Sơn (cụ thể là tỉnh Quảng Bình) đã nghiên cứu, tiến hành khôi phục giống cây này. Có thể khẳng định, đây là một giống dược liệu hoàn toàn thuần Việt. Đến năm 2019, cây sâm đã được trồng thành công và những củ sâm đầu tiên được đưa ra thị trường.
Tiếp đó, năm 2021, Công ty TNHH SBC Hoàng Gia đã tiên phong đưa cây sâm bố chính về với huyện vùng cao A Lưới (TP. Huế). Với độ cao gần 1000m so với mặt nước biển, độ ẩm cao, thổ nhưỡng phù hợp kết hợp phương thức canh tác thuần tự nhiên của người dân địa phương đã cho ra những củ sâm, nguyên liệu hoa sâm có hàm lượng dưỡng chất cao. Hiện tại, cây sâm bố chính không chỉ phát triển ở A Lưới mà đã mở rộng và phát triển ra một số địa phương khác ở Huế, đặc biệt là huyện Phú Lộc.”
Mục tiêu của Công ty TNHH SBC Hoàng Gia là nỗ lực từng ngày để mang đến cho cộng đồng những sản phẩm sâm Việt chất lượng cao, an toàn, giá cả hợp lý. Các sản phẩm từ sâm bố chính của doanh nghiệp rất đa dạng, từ sâm tươi, sâm khô sấy lạnh, bột sâm, hoa sâm đến trà thạch hoa sâm, nước sâm, sâm ngâm mật ong, mè xửng sâm, kẹo sâm kiểu Huế, mứt sâm, cao sâm, gà tần sâm… Năm 2023, sản phẩm sâm bố chính ngâm mật ong của doanh nghiệp đã được UBND thành phố Huế cấp Giấy chứng nhận OCOP (sản phẩm 3 sao). Đến nay, sâm bố chính của Công ty Hoàng Gia đã vươn được đến hầu hết các đô thị lớn trong nước, đặc biệt là TP. Hồ Chí Minh, Hà Nội, Đà Nẵng. Doanh thu của doanh nghiệp năm sau đều cao hơn năm trước, năm 2024 ước đạt 2 tỷ đồng.
“Chúng tôi xác định 3 năm đầu là tạo nền móng, tiền đề về xây dựng vùng nguyên liệu, phương thức sản xuất, hoàn thiện bộ sản phẩm. Điều đáng mừng là các sản phẩm từ cây sâm bố chính của doanh nghiệp nhận được sự phản hồi tích cực, sự ghi nhận, đánh giá cao của đông đảo người tiêu dùng. Bước qua năm thứ 4, doanh nghiệp sẽ tập trung đẩy mạnh khía cạnh hợp tác và thương mại. Ngay từ đầu năm 2025, Công ty Hoàng Gia đã nhận được một số đơn đặt hàng có giá trị lớn từ những đối tác có năng lực, thương hiệu mạnh. Đây có thể xem là một tín hiệu hết sức lạc quan !”, bà Hồ Nhật Phương cho biết thêm.
Niềm tin của những người nông dân vùng nguyên liệu
Một ngày đầu tháng 3/2025, phóng viên Tạp chí Đông Nam Á có mặt tại xã Hương Phú, huyện Phú Lộc, TP. Huế. Trên cánh đồng thuộc thôn K4, anh Trương Minh Toàn- người được xem là cánh chim đầu đàn trong phong trào trồng sâm bố chính nơi đây đang hướng dẫn những nông dân khác từ khâu làm đất, căng bạt, trồng và chăm sóc cây giống…
Chàng trai sinh năm 1989 có gương mặt hiền lành, đen sạm vì nắng gió cho biết anh đã bươn chải đi khắp nơi, làm đủ nghề từ khi còn rất trẻ. Sau những năm tháng bôn ba mà cuộc sống vẫn bấp bênh, anh quyết tâm trở lại mảnh đất quê hương tìm hướng làm kinh tế, ổn định cuộc sống. Năm 2023, các cán bộ ở phòng Nông nghiệp và phát triển nông thôn huyện Phú Lộc giới thiệu, hướng dẫn người dân địa phương về cây sâm bố chính. Nhận thấy đây có thể là giống dược liệu có giá trị cao, lại rất phù hợp với khí hậu, thổ nhưỡng quê hương nên anh Toàn quyết định đầu tư.
Sau một thời gian nghiên cứu về kỹ thuật, vốn bản thân là người có kinh nghiệm trong lĩnh vực trồng trọt nên anh Toàn nhanh chóng nắm bắt được các yếu tố then chốt để giúp cây sâm bố chính sinh trưởng thuận lợi. Anh Toàn cho biết, vùng nguyên liệu sâm bố chính ở huyện Phú Lộc hiện có khoảng 5ha, trong đó riêng anh đầu tư 2,5 ha. Được biết, toàn bộ kinh phí ban đầu là do người nông dân tự bỏ ra, trung bình từ khi xuống giống đến thời điểm thu hoạch hoa “tiêu tốn” khoảng 200- 220 triệu đồng/ha, hầu hết từ nguồn vốn vay ngân hàng.
Nói về quy trình trồng, chăm sóc, thu hoạch cây sâm bố chính, Anh Toàncho biết, “Thời điểm xuống giống của cây là đầu tháng giêng hàng năm. Cây sâm giống hợp với thời tiết nắng ráo, không chịu được mưa lạnh. Việc chăm sóc để cây sinh trưởng tốt đòi hỏi công sức, kỹ thuật rất khắt khe, nhất là trong điều kiện tự nhiên. Nếu được trồng trong nhà màng, nhà kính thì sẽ thuận lợi hơn rất nhiều. Sau từ 80- 100 ngày xuống giống thì có thể bắt đầu thu hoạch hoa sâm, còn sau khoảng 9 tháng thì thu hoạch được củ sâm và thân lá”.
Về hiệu quả kinh tế, theo anh Toàn, so với những giống cây ngắn ngày khác (dưa hấu, ngô, sắn…) thì cây sâm bố chính có hiệu quả kinh tế cao hơn nhiều, gấp từ 10-15 lần so với trồng lúa. Hiện nay, giá củ sâm tươi sau thu hoạch mà người nông dân bán cho doanh nghiệp thu mua là 90 nghìn đồng/kg, hoa sâm tươi giá 20 nghìn đồng/kg còn thân lá giá 6 nghìn đồng/kg. Sau khi trừ hết các chi phí đầu tư, lợi nhuận thu về từ cây sâm bố chính là hơn 300 triệu đồng/ha. Đồng thời, mô hình trồng cây sâm bố chính đã góp phần tạo việc làm ổn định cho hàng chục lao động địa phương với mức thu nhập khoảng 300 nghìn đồng/ngày công.
Ông Nguyễn Văn Phụng (65 tuổi, ở thôn 10, xã Hương Xuân, huyện Phú Lộc) mạnh dạn đầu tư hơn 1 tỷ đồng xây dựng nhà màng, nguyên liệu và cây giống trồng sâm bố chính ứng dụng công nghệ cao trên diện tích khoảng 1.000m2. Mô hình nhà màng được ông Phụng thiết kế, xây dựng bài bản, xung quanh bao bọc bằng lưới chống côn trùng, bên trong có hệ thống thông gió, điện chiếu sáng, phun tưới tự động,… Ngoài ra, gia đình ông còn sắm máy cày, máy phát điện để phục vụ sản xuất. Ông Phụng rất tin tưởng vào hiệu quả kinh tế của cây sâm bố chính: “Dù mới chỉ là năm thứ 2 đầu tư trồng sâm bố chính nhưng có thể khẳng định đây là cây hiệu quả nhất trong số những giống mà tôi từng canh tác. Trồng cây trong nhà kính không quá vất vả mà thu nhập cao, quan trọng nhất là phải chuyên tâm, say sưa với công việc. Mặc dù tôi còn đang nợ ngân hàng nhưng vẫn dự kiến sẽ tiếp tục vay thêm để mở rộng thêm khoảng 6 sào sâm bố chính. Nếu mô hình này nhân rộng được đến đông đảo bà con nông dân thì quá tốt”.
Có thể thấy cây sâm bố chính bước đầu đã đem lại niềm tin, sự lạc quan cho cả người nông dân cũng như doanh nghiệp ở TP. Huế, mở ra một hướng đi triển vọng. Trao đổi về vấn đề này, theo ông Lê Văn Anh- Phó Giám đốc Sở Nông nghiệp và Môi trường: “TP. Huế có hệ sinh thái phong phú và đa dạng sinh học ở 3 mức: đa dạng hệ sinh thái, đa dạng loài và đa dạng nguồn gen. Đây là điều kiện lý tưởng để phát triển nguồn dược liệu phong phú về chủng loại lẫn công dụng. Với sự hỗ trợ mạnh mẽ từ chính quyền địa phương và các chương trình, dự án, hiện diện tích cây dược liệu được trồng tại Huế đã lên đến khoảng 315 ha. Tập trung tại các địa phương như A Lưới, Nam Đông (nay là Phú Lộc sau sáp nhập), Phong Điền, Quảng Điền với những loài cây dược liệu quý như: sâm bố chính, sa nhân, ba kích, đinh lăng, hà thủ ô, thổ phục linh, sâm cau… TP. Huế đã triển khai nhiều giải pháp, chính sách nhằm ứng dụng khoa học và công nghệ giúp nâng cao năng suất chất lượng sản phẩm, hàng hóa, tăng khả năng cạnh tranh trên thị trường. Đây chính là một trong những hướng đi chiến lược để thúc đẩy phát triển kinh tế – xã hội của thành phố, tận dụng hiệu quả các ưu điểm về môi trường tự nhiên và xã hội”.
Nguyễn Sơn- ThS.Quốc Việt