Theo New York Times (NYT), các quan chức Mỹ ngày 19/4/2024 thông báo, hơn 1.000 quân nhân Mỹ sẽ rời khỏi Niger trong vài tháng tới, đảo ngược chính sách an ninh và chống khủng bố của Mỹ tại khu vực Sahel vốn hỗn loạn ở châu Phi.
Một quan chức cấp cao giấu tên của Bộ Ngoại giao Mỹ cho biết, tại cuộc họp thứ hai diễn ra trong tuần này ở Washington, Thứ trưởng Ngoại giao Mỹ Kurt M. Campbell đã thể hiện thái độ rõ ràng với Thủ tướng Niger Ali Lamine Zeine. Mỹ thất vọng trước sự thất bại của chính phủ quân sự Niger trong việc vạch ra con đường quay trở lại nền dân chủ và Mỹ không đồng tình với việc Niger quay sang Nga để tìm kiếm sự đảm bảo an ninh và tìm tới Iran để có được một thỏa thuận khả thi về dự trữ uranium.
Theo NYT, trong vài tuần qua, các nhà ngoại giao Mỹ đã tìm cách cứu vãn thỏa thuận hợp tác quân sự được sửa đổi với chính quyền quân sự Niger, nhưng cuối cùng họ đã không đạt được sự thỏa hiệp nào. Các cuộc đàm phán sụp đổ trong bối cảnh làn sóng phản đối sự hiện diện của Mỹ ở Niger ngày càng gia tăng. Giới chức Mỹ cho biết, các cuộc thảo luận với Niger để lên kế hoạch “rút quân có trật tự và có trách nhiệm” sẽ bắt đầu trong vài ngày tới, và quá trình này sẽ mất vài tháng để hoàn thành.
Trước đó, lực lượng Mỹ được đưa tới Niger và đóng quân tại căn cứ không quân 201 – một cơ sở trị giá 110 triệu USD và đã duy trì hoạt động được 6 năm qua. Tuy nhiên, từ cuộc đảo chính quân sự lật đổ Tổng thống Mohamed Bazoum và thành lập chính quyền quân sự vào tháng 7 năm ngoái, quân đội Mỹ tại đây gần như không hoạt động.
Hầu hết các máy bay không người lái MQ-9 Reaper ở căn cứ chỉ đảm nhận nhiệm vụ duy nhất là bay giám sát để bảo vệ quân đội Mỹ.
Hiện không rõ quân đội Mỹ sẽ có quyền tiếp cận như thế nào đối với căn cứ này sau khi rút đi. Washington lo ngại rằng, nếu mối quan hệ giữa Niger với Điện Kremlin trở nên sâu sắc hơn thì các cố vấn Nga, thậm chí có thể cả lực lượng không quân Nga sẽ được phép sử dụng căn cứ.
Nga đưa lực lượng và tên lửa tới Niger
Chỉ vài ngày sau khi Nga đưa lực lượng huấn luyện viên quân sự và thiết bị tới Niger trên danh nghĩa hỗ trợ nước này chống khủng bố. Ngày 13/4, hàng nghìn người ở Niamey đã đổ xuống đường biểu tình đòi Mỹ rút quân khỏi Niger. Họ vẫy cờ Nga, cùng với cờ của Burkina Faso và Mali – hai quốc gia láng giềng trước đó đã kêu gọi sự hỗ trợ từ Nga để chống lại quân nổi dậy có liên kết với Nhà nước Hồi giáo tự xưng (IS) và tổ chức khủng bố Al Qaeda.
Tờ Le Monde (Pháp) cho biết, vào cuối ngày 11/4, Đài truyền hình Tele Sahel (Niger) phát sóng cảnh quay cho thấy máy bay vận tải Nga đáp xuống sân bay Niamey, kèm theo thông báo: “Các thiết bị quân sự mới nhất và các huấn luyện viên quân sự của Bộ Quốc phòng Nga đã đến”. Bản tin cho hay, Nga sẽ giúp Niger “lắp đặt một hệ thống phòng không để có thể kiểm soát hoàn toàn không phận”.
Theo RIA Novosti, lực lượng Nga được điều tới Niger là thành viên của Quân đoàn châu Phi – cấu trúc bán quân sự mới được thành lập để thay thế nhóm lính đánh thuê Wagner. Một ngày sau (12/4), Quân đoàn châu Phi của Nga xác nhận đã tới quốc gia Tây Phi này.
Viết trên Telegram, một thành viên của Quân đoàn cho biết: “Chúng tôi tới đây để huấn luyện quân đội Niger và giúp họ sử dụng các thiết bị vừa được chuyển đến. Chúng dành cho các chuyên ngành quân sự khác nhau. Chuyến bay đầu tiên của Quân đoàn châu Phi và lực lượng tình nguyện đã tới Niger”.
Tờ Le Monde (Pháp) cho biết, Quân đoàn châu Phi đã được tái cơ cấu sau cái chết của “ông trùm” Prigozhin vào tháng 8/2023. Hiện nhóm này đang được đặt dưới sự chỉ huy của Bộ Quốc phòng Nga.
Vào tháng 12/2023, theo tờ Vedomosti (Nga), Nga có kế hoạch triển khai Quân đoàn châu Phi tại 5 nước Burkina Faso, Libya, Mali, Cộng hòa Trung Phi (CAR) và Niger.
Lực lượng mới sẽ báo cáo trực tiếp với Bộ Quốc phòng Nga và sẽ được giám sát bởi Thứ trưởng Bộ Quốc phòng, Đại tướng Yunus-bek Yevkurov.
Grigory Lukyanov, nhà nghiên cứu tại Viện Nghiên cứu phương Đông của Viện Hàn lâm Khoa học Nga, nhận định Quân đoàn châu Phi không giống các tập đoàn an ninh phương Tây và châu Á đã hoạt động ở châu Phi trong 30 năm qua.
Họ “không chỉ cung cấp thiết bị an ninh hay huấn luyện quân sự mà là một ‘lực lượng độc đáo’ có khả năng thực hiện các hoạt động quân sự”.
Theo NYT, sự xuất hiện bất ngờ của lực lượng Nga và tên lửa phòng không ở Niger đã khiến cơ hội hợp tác, dù chỉ trong ngắn hạn, giữa Mỹ và Niger càng khó tiếp tục.
Mỹ trúng “đòn phục kích” từ Nga
Theo hãng thông tấn AFP, những gì diễn ra tại Niger cho thấy Mỹ đã trúng “đòn phục kích” từ Nga, rõ ràng Moscow đang tiến các quân cờ của họ một cách mạnh mẽ tại châu Phi.
“Trong thế phục kích, Moscow chực chờ chớp lấy thời cơ tại khu vực. Chính sách của Nga đối với châu Phi không những đầy tham vọng, mà ngày càng được thể hiện một cách công khai” – AFP cho hay.
Nhà nghiên cứu Nina Wilèn, giám đốc chương trình châu Phi, Viện Egmont nhận định, giữa Niamey và Moscow dường như đã có một hình thức đồng thuận nào đó.
“Tại Mali, chúng tôi được biết có ít nhất 1.000 – 1.500 binh sĩ Wagner vẫn đang tiếp tục chiến đấu chống các nhóm thánh chiến và quân khủng bố phi nhà nước khác nhau.
Kể từ tháng 1/2024, đã có ít nhất từ 100 – 200 quân Nga. Giờ đây, lực lượng này được đổi tên thành Quân đoàn châu Phi” – Bà Wilèn nhận định.
Theo vị chuyên gia, điều quan trọng là Quân đoàn châu Phi nằm dưới sự chỉ huy của Bộ Quốc phòng Nga, do đó, điều đáng chú ý ở đây là tầm ảnh hưởng tiềm ẩn của lực lượng này. Nó cho thấy một chiến lược rõ ràng của Nga nhằm mở rộng tầm ảnh hưởng ở châu Phi nói chung và ở vùng Sahel nói riêng.
Đáng lưu ý, châu Phi là vùng đất quen thuộc của Tướng Yevgurov: Thứ trưởng Bộ Quốc phòng Nga thường xuyên có các chuyến đi tới lục địa này, và thường đi cùng với Tướng Andrei Averyanov thuộc cơ quan tình báo quân sự GRU của Nga.
Tháng 8/2023, Economist trích dẫn dữ liệu từ một cuộc khảo sát do Premise Data thực hiện cho thấy, hơn 60% người dân Niger coi Nga là đối tác chính sách đối ngoại đáng tin cậy nhất.
Thế Cương/tổng hợp