Bài viết tìm hiểu nhận thức về cuộc đấu tranh phòng, chống tham nhũng ở Việt Nam và nêu một số giải pháp góp phần thực hiện tốt Luật Phòng, chống tham nhũng để Việt Nam hội nhập với khu vực và quốc tế trên con đường phát triển. Tạp chí Đông Nam Á xin trích lược một số điểm chính trong bài viết này.
Hiểu thế nào về tham nhũng
Tham nhũng là hành vi phạm tội rất nguy hiểm đối với bất kỳ xã hội nào, bất kể thể chế chính nào. Tham nhũng làm mất động lực của sự phát triển kinh tế, nền kinh tế bị lệch lạc không thể cạnh tranh lành mạnh được vì tham nhũng ngăn cản các luật tự nhiên của nền kinh tế thị trường, làm mục nát bộ máy chính quyền, làm suy giảm niềm tin của người dân vào hệ thống chính trị của quốc gia. Tham nhũng không chỉ ảnh hướng đến sự phát triển hiện tại mà còn sụp đổ con đường đi tới tương lai của quốc gia. Theo tổ chức Minh bạch quốc tế (TI) thì nguồn gốc gây ra nghèo đói là tham nhũng: “Chủ tịch TI, ông Peter Egen, cho rằng tham nhũng tiếp tục là nguyên nhân chính gây ra nghèo đói, là rào cản của sự phát triển” và “Chính tham nhũng đã, đang đe doạ mục tiêu thiên niên kỷ và phá hoại nền kinh tế, cản trở đà tăng trưởng mà để tạo ra dù chút ít, phải tốn không biết bao nhiêu mồ hôi nước mắt của hàng trăm triệu người. Vật chất của hiện tại bị cướp đoạt, nhưng đau đớn hơn, giấc mơ về tương lai cũng bị vùi dập theo đà tham nhũng toàn cầu”. Ở Việt Nam, Đảng và Nhà nước nhận thức sâu sắc về tác động nguy hiểm của tham nhũng đối với sự phát triển xã hội cũng như sự tồn vong của chế độ. Năm 1998 Nhà nước ban hành Pháp lệnh phòng chống tham nhũng; Năm 2005 ban hành Luật phòng chống tham nhũng, tiếp đó Ban chấp hành Trung ương đã ban hành Nghị quyết số 04 – NQ/TW ngày 21 tháng 8 năm 2006 về Tăng cường sự lãnh đạo của Đảng đối với công tác phòng chống tham nhũng. Năm 2018, Nhà nước ban hành Luật Phòng chống tham nhũng 2018 thay thế Luật Phòng chống tham nhũng 2005. Tham nhũng tiếp tục được xác định là một trong những nguy cơ đe dọa sự sinh tử của chế độ: “Tham nhũng vẫn là một trong những nguy cơ đe doạ sự tồn vong của Đảng và chế độ ta”. Nhận thấy cuộc đấu tranh phòng chống tham nhũng có vai trò vừa cấp bách vừa lâu dài, Chính phủ đã ban hành Nghị quyết số 21/NQ-CP ngày 12 tháng 5 năm 2009 ban hành Chiến lược quốc gia phòng chống tham nhũng đến 2020. Chiến lược được thực hiện qua 3 giai đoạn: giai đoạn 1 từ 2009 đến 2011; giai đoạn 2 từ 2011- 2016; giai đoạn 3 từ 2016 – 2020.
Chống tham nhũng ở Việt Nam
Về thành tựu
Một là cuộc đấu tranh phòng, chống tham nhũng diễn ra rộng khắp, nhiều tầng, nhiều mức độ, bài bản có kế hoạch, có mục tiêu, có giải pháp, có lớp tập huấn. Sau khi Chính phủ Việt Nam ban hành chiến lược phòng, chống tham nhũng, các cấp các ngành và toàn xã hội đã nâng cao mức nhận thực về sự nguy hiểm của hành vi tham nhũng cũng như thấy được vai trò, tầm quan trọng của công tác phòng, chống tham nhũng. Tất cả các cấp chính quyền từ Trung ương, địa phương, cơ sở, các bộ ngành đều đưa công tác phòng chống tham nhũng vào chương trình, nhiệm vụ, kế hoạch công tác hàng năm. Với tầm mức Chiến lược quốc gia nên các bộ, ngành, địa phương đều xây dựng kế hoạch, đặt ra mục tiêu, bố trí nguồn lực, xây dựng các nhóm giải pháp để tiến thành theo các giai đoạn, mỗi giai đoạn có tổng kết đánh giá rút kinh nghiệm dưới sự chỉ đạo thống nhất của Ban chỉ đạo Trung ương về phòng chống tham nhũng và hướng dẫn của Tổng thanh tra nhà nước, Ban nội chính Trung ương. So với trước đây, sau khi ban hành Chiến lược phòng, chống tham nhũng rõ ràng cuộc đấu tranh phòng, chống tham nhũng đã triển khai đồng bộ từ cấp xã, cấp huyện, cấp tỉnh và Trung ương ở tất cả ở tất cả bộ, ban, ngành, và ở mỗi một cơ quan, tạo ra không gian đấu tranh rộng lớn ảnh hưởng mạnh mẽ đến toàn thể xã hội, như Tổng bí thư Nguyễn Phú Trọng đánh giá: “Công tác đấu tranh phòng, chống tham nhũng đã được lãnh đạo, chỉ đạo quyết liệt, bài bản, đi vào chiều sâu, có bước tiến mạnh, đạt nhiều kết quả cụ thể rất quan trọng, toàn diện, rõ rệt, để lại dấu ấn tốt, tạo hiệu ứng tích cực, lan toả mạnh mẽ trong toàn xã hội và thực sự “đã trở thành phong trào, xu thế”.
Hai là, nhờ có quyết tâm chính trị và tiến hành có kế hoạch có tổ chức nên Chiến lược phòng, chống tham nhũng đã đánh trúng, đánh đúng những cá nhân tham nhũng, những nơi có tham nhũng và thu hồi tài sản cho Nhà nước. Thông qua phương tiên công cụ thanh tra, kiểm tra, khiếu nai, tố cáo, điều tra, truy tố, xét xử những hành vi tham nhũng làm cho: “giặc nội xâm” phải hoang mang lo sợ chùn bước. Vừa xử lý trừng trị hành vi tham nhũng đồng thời thu lại được khối lượng tài sản do tham nhũng mà có, trả lại cho Nhân dân và Nhà nước: “Từ năm 2013 đến nay, qua công tác thanh tra, kiểm toán, đã kiến nghị thu hồi, xử lý tài chính hơn 700 nghìn tỉ đồng, hơn 20 nghìn ha đất; kiến nghị xử lý trách nhiệm hơn 14 nghìn tập thể, nhiều cá nhân; chuyển cơ quan điều tra xử lý gần 700 vụ việc có dấu hiệu tội phạm. Mỗi địa phương trong toàn quốc đều có kết quả cụ thể khi thực hiện chiến lược quốc gia phòng, chống tham nhũng giai đoạn từ năm 2009 – đến năm 2020. Đơn cử một số địa phương ba miền với các chỉ số Cải cách hành chính ở hạng khác nhau để thêm thông tin tham khảo về sự ảnh hưởng của các nguyên nhân và điều kiện nảy sinh tham nhũng, trong đó chỉ số cải cách hành chính Par Index chỉ là một phần và không phải chỉ số điểm Par Index cao thì tham nhũng luôn luôn giảm
Chiến lược quốc gia về phòng, chống tham nhũng đã đánh vào cả những “cứ địa”, “boong ke” kiên cố. Nếu như trước đây đài, báo, các bài viết, sách chỉ nêu lên nhũng vụ việc tham nhũng ở cấp thấp, cấp địa phương cao nhất chỉ là cán bộ cấp tỉnh vì ngại, sợ bị trù dập, không động vào vùng nhạy cảm, hiện nay trong thực hiện Chiến lược quốc gia phòng, chống tham nhũng đã đánh vào những vùng rất cao, rất kiên cố, ở mọi lĩnh vực kể cả những lĩnh vực quyền uy như quân đội, công an: “Cấp ủy, ủy ban kiểm tra các cấp đã thi hành kỷ luật 2.209 cán bộ, đảng viên có liên quan đến tham nhũng; trong đó có 113 cán bộ diện Trung ương quản lý cả đương chức và đã nghỉ hưu. Trong đó có 3 Ủy viên Bộ Chính trị, 1 nguyên Ủy viên Bộ Chính trị; 7 Ủy viên Trung ương Đảng, 16 nguyên Ủy viên Trung ương Đảng; 1 bộ trưởng và 4 nguyên bộ trưởng; 22 thứ trưởng và nguyên thứ trưởng, 12 bí thứ và nguyên bí thư tỉnh, thành ủy; 3 phó bí thư và nguyên phó bí thư tỉnh ủy; 15 chủ tịch và nguyên chủ tịch UBND tỉnh, thành phố ;26 sỹ quan cấp tướng trong Quân đội, Công an”.
Ba là thực hiện Chiến lược phòng, chống tham nhũng đã góp phần thúc đẩy kinh tế phát triển, giữ ổn định xã hội, nâng cao niềm tin của nhân dân đối với Đảng và Nhà nước. Về kinh tế, tham nhũng là một trong những nguyên nhân tạo ra môi trường kinh doanh cạnh tranh không lành mạnh, thiếu bình đẳng, khiến doanh nghiệp không cần nâng cao năng lực, chất lượng sản phẩm, chỉ cần có quan hệ với người có chức vụ, quyền hạn là giành được những hợp đồng béo bở, từ đó gây thất thoát, lãng phí tiền của, cản trở sự phát triển nhanh và bền vững của kinh tế đất nước. Việc điều tra truy tố xét xử vụ án về thiết bị y tế CDC Hà Nội là một điển hình, lợi dụng tình hình dịch COVID-19, với động cơ vụ lợi, nâng giá mua các máy, thiết bị y tế… gây hậu quả thiệt hại cho Nhà nước hơn 5,4 tỷ đồng. Việc đấu tranh với các hành vi vụ lợi của người có chức vụ, quyền hạn một cách nhanh chóng khẩn trương một mặt đã ngăn chặn tài sản bị thất thoát, thu hồi khối tài sản lớn cho Nhà nước, một mặt đã làm lành mạnh thị trường nhập khẩu thiết bị vật tư y tế, sau vụ này, rất nhiều các đơn hàng, hợp đồng nhập khẩu thiết bị đã điều chỉnh theo đúng giá thị trường. Điều thực tế ghi nhận là sau khi thực hiện Chiến lược phòng, chống tham nhũng có rút ra các bài học kinh nghiệm nên rất chú ý đến việc thu hồi tài sản cho Nhà nước, tỉ lệ thu hồi tài sản cao hơn so với trước đây. Nếu năm 2016 là 26% thì năm 2020 là 38,43%
Về chính trị, xã hội Chiến lược phòng, chống tham nhũng được xã hội quan tâm đặc biệt, được các phương tiện truyền thông đưa tin thường xuyên với sự chờ đợi của dư luận xã hội. Sau nhũng vụ án tham nhũng lớn được đem ra xét xử đã nhận được sự đồng tình của nhân dân cổng cố niềm tin của người dân vào chính quyền. “Tham nhũng từng bước được kiềm chế, ngăn chặn, góp phần quan trọng giữ vững ổn định chính trị, phát triển kinh tế – xã hội, củng cố niềm tin của cán bộ, đảng viên và nhân dân đối với Đảng, Nhà nước”.
Bốn là Chiến lược phòng, chống tham nhũng đã góp phần làm trong sạch bộ máy, nâng cao năng lực, phẩm chất đội ngũ cán bộ công chức thông qua việc ngăn chặn, xử lý các hành vi tham nhũng thay thế những tổ chức cá nhân, vi phạm pháp luật.
Một số hạn chế trong thực hiện Chiến lược phòng chống, tham nhũng
Thứ nhất dù biết rằng đấu tranh chống giặc “nội xâm” là lâu dài, gặp nhiều khó khăn, Đảng và Nhà nước đã xây dựng Chiến lược bài bản nhưng kết quả chung vẫn không được như mong đợi của xã hội theo đánh giá của Hội thảo khoa học về thực hiện Chiến lược phòng, chống tham nhũng được Cổng Thông tin điện tử Thanh tra Chính phủ đưa tin: “Sau 10 năm thực thi Chiến lược, tình hình tham nhũng tuy có cải thiện bước đầu nhưng về cơ bản vẫn diễn ra ở mức độ nghiêm trọng, phức tạp, phổ biến và ngày càng tinh vi trên tất cả các lĩnh vực của đời sống xã hội. Mặt khác, hiện tượng tham nhũng, thâu tóm chính sách và nguồn lực quốc gia bởi các nhóm lợi ích, nhóm thân hữu diễn ra song hành với hiện tượng tham nhũng vặt là thách thức nghiêm trọng mang tính lịch sử đối với công cuộc PCTN của Việt Nam”. Đúng như kết luận của Tổng bí thư: “Công tác phòng, chống tham nhũng vẫn còn những tồn tại, hạn chế như Báo cáo đã nêu. Công tác phòng, chống tham nhũng ở một số địa phương, bộ, ngành chưa có sự chuyển biến rõ rệt. Việc phát hiện, xử lý tham nhũng vẫn còn hạn chế, tỉ lệ thu hồi tài sản tham nhũng, thất thoát còn thấp; việc tự kiểm tra, tự phát hiện và xử lý tham nhũng trong nội bộ, cơ quan, đơn vị còn là khâu yếu. Tình trạng nhũng nhiễu, tiêu cực trong khu vực hành chính, dịch vụ công chưa được ngăn chặn có hiệu quả. Tham nhũng trên nhiều lĩnh vực còn nghiêm trọng, phức tạp, với biểu hiện ngày càng tinh vi, gây bức xúc trong xã hội. Tham nhũng vẫn là một trong những nguy cơ đe doạ sự tồn vong của Đảng và chế độ ta”.
Hai là, các hành vi tham nhũng đều nhằm mục đích vụ lợi, chủ yếu là lấy tài sản, vật chất thông qua tham nhũng biết thành tài sản cá nhân, nhiều vụ tham nhũng với số tài sản đặc biệt lớn. Nếu đã phát hiện xử lý hành vi tham nhũng nhưng số tài sản thu hồi (chỉ từ 10 – 30 %) thì chưa thể gọi là đạt được mục tiêu của chống tham nhũng, có nghĩa là Nhà nước vẫn thất thoát mà kẻ vi phạm vẫn giữ hoặc tẩu tán tài sản đã chiếm đoạt được, làm cho tính ren đe của luật pháp bị giảm sút.
Ba là Chiến lược phòng, chống tham nhũng diễn ra trên không gian rộng lớn, hầu như tất cả các cấp các ngành, các địa phương tất cả đều giành thời gian sức lực, nguồn lực để xây dựng kế hoạch, tổ chức thực hiện trong thời gian dài qua ba giai đoạn nhưng khi báo cáo thì có cơ quan, tổ chức tổng kết không có tham nhũng, hoặc rất ít. Từ thực tiễn trên cho thấy có các khả năng xảy ra: hoặc cơ quan, tổ chức hoạt động đúng phát luật không có tham nhũng nhưng vẫn phải đầu tư thời gian, nguồn lực cho việc xây dựng và thực hiện Chiến lược, hoặc xây dựng thực hiện chiến lược kém hiệu quả, hoặc làm qua loa để đối phó dẫn đến lãng phí nguồn lực, ảnh hưởng đến niềm tin của dư luận xã hội.
Thay lời kết
Nhận thức sâu sắc về tính chất nguy hiểm của “giặc nội xâm”, Đảng và Nhà nước Việt Nam đã có chủ trương đúng đắn khi chỉ đạo xây dựng Chiến lược phòng, chống tham nhũng. Việc kiên quyết đấu tranh phòng, chống tham nhũng, vừa giúp cho Việt Nam đẩy lui giặc nội xâm đồng thời cũng làm cho các nhà đầu tư nước ngoài thêm tin tưởng vào thị trường Việt Nam vào chính sách đổi mới hội nhập quốc tế của Việt Nam. Qua 10 năm thực hiện chúng ta đã giành được những kết quả ban đầu được ghi nhận trong Văn kiện Đại hội Đại biểu toàn quốc lần thứ XIII: “Đạt nhiều kết quả rất quan trọng, rõ rệt, được cán bộ, đảng viên và nhân dân đồng tình, ủng hộ đánh giá cao và quốc tế nghi nhận”. Kết quả đó được rút ra từ kinh nghiệm, bài học trong suốt quá trình thực hiện cuộc đấu tranh phòng, chống tham nhũng của Việt Nam: “Thực hiện quyết liệt, toàn diện đi vào chiều sâu, với quyết tâm chính trị rất cao, không có vùng cấm, không có ngoại lệ”. Đây là kinh nghiệm để các nước trong khu vực đánh giá quyết tâm phòng chống tham nhũng của Việt Nam. Để cuộc đấu tranh tham nhũng hiệu quả hơn cần tiếp tục thực hiện phương châm lãnh đạo, chỉ đạo không có vùng cấm, không có ngoại lệ bất kể người đó là ai, không chịu sức ép của bất kỳ cá nhân nào để thực hiện chiến lược phòng, chống tham nhũng đồng thời chú ý đến các biện pháp thu hồi tài sản.
Khi xây dựng Chiến lược nên chọn từng điểm nóng để bố trí trận địa, lực lượng sẽ không bị dàn trải không lãng phí không làm qua loa lấy lệ bởi vì tham nhũng phải có nguyên nhân, điều kiện, cơ hội mới có thể thực hiện được. Không nên bố trí thủ trưởng cơ quan chỉ đạo, xây dựng, thực kế hoạch chiến lược phòng, chống tham nhũng sẽ khó tránh khỏi vừa tham nhũng vừa là người chỉ đạo thực hiện phòng chống tham nhũng. Thay vào đó nên thiết lập một cơ quan riêng mà các thành viên được tuyển chọn từ các cơ quan đặc biệt bảo vệ pháp luật dưới sự chỉ đạo trực tiếp của quốc hội với vị trí là cơ quan quyền lực Nhà nước cao nhất.
Kinh tế xã hội phát triển, đời sống không ngừng được nâng lên với giá cả dịch vụ được thay đổi theo thị trường, mức sống của khu vực doanh nghiệp có sự chênh lệch so với khu vực công, do đó Nhà nước cần chú ý đến cải cách tài chính công, lao động và tiền lương coi đây là một trong những giải pháp thiết thực khi thiết kế cơ chế ba không: Không thể tham nhũng, không dám tham nhũng, và không cần tham nhũng.
Kinh nghiệm từ các vụ tham nhũng bị phát giác thường xuất phát từ các cơ quan truyền thông và dư luận xã hội vì vậy cần có quy định phát luật để báo, chí truyền thông hoạt động một cách chuyên nghiệp.
Giải pháp căn cơ bền vững nhất là xây dựng nhà nước pháp quyền văn minh dưới sự lãnh đạo của lực lượng mạnh mẽ và sáng suốt, của giai cấp tiến bộ với đầy đủ các nguyên tắc, quy luật tự nhiên của nó như tính thượng tôn pháp luật, tính kiểm soát quyền lực, tính dân chủ, khách quan… đi sâu nghiên cứu để không cho tham nhũng quyền lực, tham nhũng chính trị tồn tại, chỉ có như vậy mới triệt được gốc rễ của “giặc nội
PGS.TS. Nguyễn Hoàng Sơn ( theo TC ĐNA tháng 5)