Phóng sinh là một tập tục lâu đời của người Việt, bắt nguồn từ giáo lý nhà Phật, thể hiện lòng từ bi và khát vọng cứu giúp sinh linh thoát khỏi cảnh giam cầm, giết hại. Tuy nhiên, cùng với thời gian, ý nghĩa nhân văn ấy đang dần bị bóp méo. Không ít nơi, việc phóng sinh đã trở thành hoạt động mang tính hình thức, thậm chí bị lợi dụng để trục lợi, gây tổn hại cho môi trường và đi ngược lại tinh thần hướng thiện ban đầu.
Phóng sinh nơi cửa sông, khi lòng thiện hóa… ác
Cách đây chưa lâu, tại một bến thuyền nhỏ bên bờ đông sông Hàn (Đà Nẵng), đoạn đường Trần Hưng Đạo, đối diện số nhà 297, người viết bắt gặp cảnh tượng khiến ai chứng kiến cũng không khỏi xót xa: hàng chục xác tôm tít (bề bề) nổi lềnh bềnh, dạt vào mép nước..
“Phóng sinh chi mà ác vậy!”, một người dân đứng gần buột miệng nói, như gói gọn nỗi bức xúc lẫn chua xót.
Một chủ thuyền chuyên chở khách đi câu cá trên biển, thường xuất phát từ bến này, cho biết: “Đó là tôm tít người ta phóng sinh, nhưng thả xong chỉ một lúc là chết hết.” Anh kể thêm, vài ngày trước cũng có người mang cá lóc từ quê ra đây để “trả tự do”, và kết cục cũng chẳng khác gì đàn tôm tít đáng thương kia
Thực tế, đoạn sông Hàn này là vùng nước lợ, nơi nước ngọt và nước mặn giao hòa. Các loài sinh vật nước ngọt hay nước mặn thuần túy đều khó có thể sống trong môi trường này. Vậy nên, hành động phóng sinh vô tình biến thành hành động… sát sinh, từ làm việc thiện thành ra làm điều ác chỉ vì thiếu hiểu biết.
Không chỉ có câu chuyện ở bến sông Hàn, tình cảnh “phóng sinh để rồi… sát sinh” còn lặp lại ở nhiều nơi khác. Chị bạn của người viết kể rằng, người nhà chị từng mua đủ loại cá còn sống, từ cá trê, cá bống thệ đến những con cá nhỏ li ti rồi mang ra bờ sông khá cao để “thả tự do”. Nhưng khi toàn bộ số cá ấy bị đổ ập xuống mặt nước, hậu quả là chẳng con nào sống sót; nếu chưa chết ngay thì cũng khó tồn tại được lâu trong môi trường hoàn toàn xa lạ và sau cú “va đập” dữ dội ấy.
Những người bán tôm, cá, cua hay chim phóng sinh chỉ biết đến chuyện bán, còn người mua thì tin rằng mình đang làm việc thiện khi bỏ ra, đôi khi là rất nhiều tiền để “cứu sinh linh”. Thế nhưng, nếu số tiền đó được dành để ủng hộ trẻ em mồ côi hay người khó khăn, có lẽ còn mang lại ý nghĩa nhân văn thực sự hơn nhiều.
Một bạn trẻ khác chia sẻ với người viết: “Mẹ em theo một nhóm Phật tử đi chùa, hàng tháng góp tiền mua chim để phóng sinh. Trước đó, nhóm từng mua cá lóc, lươn, cá nhỏ mang ra bờ sông gần cầu Thuận Phước (Đà Nẵng) để thả, và chắc chắn là không con nào sống sót ở vùng nước ấy. Có người còn mua đến vài thùng chim, được giao trước một ngày, nhốt trong thùng bia cho tới khi thả. Kết quả là khoảng một phần ba số chim đã chết vì đói khát.”
Có thể nói, khi việc phóng sinh bị chi phối bởi sự thiếu hiểu biết hoặc tâm lý “làm cho có lệ”, theo phong trào, thì hành động vốn mang ý nghĩa nhân văn lại vô tình trở thành hành vi gây hại. Nhiều loài chim đang sống tự do trong thiên nhiên bị con người đánh bắt, nhốt cũi, rồi lại được “ban ơn” bằng cách thả ra sau khi đã chịu đói khát, hoảng loạn. Không ít con vừa được thả đã kiệt sức, bay chao đảo rồi rơi ngay gần chỗ xuất phát để rồi bị bắt lại, tái diễn vòng luẩn quẩn “phóng sinh – phóng tử”.
Tương tự, cá được thả xuống sông lại trở thành mồi cho những người chực sẵn với vợt và lưới. Những sinh vật không may bị thả vào môi trường sống hoàn toàn không phù hợp như trường hợp tôm, cá ở sông Hàn gần như chắc chắn không thể sống sót. Kết cục là việc làm thiện tâm biến thành hành động vô tình gây tổn hại, để lại cảnh xác cá, xác chim trôi nổi, làm ô nhiễm dòng sông và gây phản cảm nơi người chứng kiến.
Phóng sinh, suy cho cùng, không chỉ là thả sinh linh ra khỏi cũi lồng, mà quan trọng hơn là thức tỉnh lòng nhân ái, nuôi dưỡng tâm thiện bằng hiểu biết và sự tỉnh thức. Khi thiện ý đi cùng tri thức, việc thiện mới thật sự trọn vẹn.
Mặt khác, chính vì tâm lý đổ xô đi phóng sinh mà vô hình trung, một “thị trường” săn bắt và buôn bán động vật đã hình thành, gây hại nhiều hơn lợi. Khi nhu cầu phóng sinh tăng, chim cá bị bẫy bắt ngày càng nhiều, khiến những sinh linh vốn đang sống yên ổn ngoài tự nhiên lại trở thành nạn nhân của chính nghi thức mang danh nghĩa cứu rỗi.
Vô tình, con người đã đánh mất ý nghĩa gốc của việc phóng sinh, vốn khởi nguồn từ lòng từ bi và tinh thần hướng thiện. Khi hành động ấy bị biến tướng thành phương tiện cầu tài, cầu lộc hay thực hiện cho “đủ lễ”, thì việc thiện không còn là thiện nữa, mà chỉ là chiếc vỏ rỗng của niềm tin.
Phóng sinh chỉ thực sự mang ý nghĩa thiện lương khi xuất phát từ trái tim hiểu biết, cứu giúp những sinh vật đang gặp nạn hoặc bị giam cầm, chứ không phải mua bán, trao đổi sinh mạng theo phong trào. Quan trọng hơn, việc thả phải được thực hiện ở môi trường tự nhiên phù hợp để những sinh linh ấy có cơ hội sống sót, tiếp tục tồn tại và phát triển một cách bền vững.
Và có lẽ, làm việc thiện không nhất thiết phải gắn với phóng sinh. Một bàn tay đưa ra giúp người nghèo, một suất học bổng cho học sinh khó khăn, hay đơn giản là một hành động nhỏ vì môi trường, tất cả đều là phóng sinh, nhưng là “phóng sinh” cho lòng nhân ái, cho nhận thức và cho chính tâm hồn con người.
Dân Hùng