Sốt xuất huyết là bệnh nhiễm trùng do virus lây truyền sang người qua vết đốt của muỗi bị nhiễm bệnh. Sốt xuất huyết được tìm thấy ở các vùng có khí hậu nhiệt đới và cận nhiệt đới trên toàn thế giới, chủ yếu ở các khu vực thành thị và bán thành thị. Khoảng một nửa dân số thế giới hiện có nguy cơ mắc bệnh sốt xuất huyết với ước tính có khoảng 100–400 triệu ca nhiễm bệnh xảy ra mỗi năm.
Trong khi nhiều ca nhiễm sốt xuất huyết không có triệu chứng hoặc chỉ gây bệnh nhẹ, đôi khi loại vi-rút này có thể gây ra các trường hợp nghiêm trọng hơn, thậm chí tử vong. Phòng ngừa và kiểm soát sốt xuất huyết phụ thuộc vào việc kiểm soát vật chủ trung gian. Không có phương pháp điều trị cụ thể nào cho sốt xuất huyết/sốt xuất huyết nặng, và việc phát hiện sớm và tiếp cận dịch vụ chăm sóc y tế phù hợp sẽ làm giảm đáng kể tỷ lệ tử vong do sốt xuất huyết nặng.
Sốt xuất huyết (sốt cao và đau nhức khớp trầm trọng) là một bệnh nhiễm trùng do vi-rút lây truyền từ muỗi sang người. Bệnh này phổ biến hơn ở vùng khí hậu nhiệt đới và cận nhiệt đới.
Hầu hết những người mắc sốt xuất huyết sẽ không có triệu chứng. Nhưng đối với những người có, các triệu chứng phổ biến nhất là sốt cao, nhức đầu, đau nhức cơ thể, buồn nôn và phát ban. Hầu hết sẽ khỏi sau 1–2 tuần. Một số người bị sốt xuất huyết nặng và cần được chăm sóc tại bệnh viện.
Trong những trường hợp nghiêm trọng, sốt xuất huyết có thể gây tử vong. Có thể giảm nguy cơ mắc bệnh sốt xuất huyết bằng cách tránh muỗi đốt, đặc biệt là vào ban ngày. Sốt xuất huyết hiện vẫn được điều trị bằng thuốc giảm đau vì hiện nay vẫn chưa có phương pháp điều trị đặc hiệu.
Triệu chứng
Hầu hết những người bị sốt xuất huyết đều có triệu chứng nhẹ hoặc không có triệu chứng và sẽ khỏi sau 1–2 tuần. Hiếm khi, sốt xuất huyết có thể nghiêm trọng và dẫn đến tử vong.
Nếu các triệu chứng xuất hiện, chúng thường bắt đầu từ 4–10 ngày sau khi nhiễm trùng và kéo dài trong 2–7 ngày. Các triệu chứng có thể bao gồm:
- sốt cao (40°C/104°F)
- đau đầu dữ dội
- đau mỏi mắt
- đau nhức cơ và khớp
- buồn nôn
- nôn mửa
- nổi hạch
- phát ban.
Những người bị nhiễm lần thứ hai có nguy cơ mắc sốt xuất huyết nặng cao hơn.
Các triệu chứng sốt xuất huyết nghiêm trọng thường xuất hiện sau khi cơn sốt đã qua:
- Đau bụng nặng
- nôn dai dẳng
- thở nhanh
- chảy máu nướu răng hoặc mũi
- Mệt mỏi
- Khó chịu, bồn chồn
- máu trong chất nôn hoặc phân
- rất khát nước
- da nhợt nhạt và lạnh
- cảm thấy mệt mỏi.
Những người có các triệu chứng nghiêm trọng này nên được chăm sóc ngay lập tức. Sau khi hồi phục, những người từng bị sốt xuất huyết có thể cảm thấy mệt mỏi trong vài tuần sau đó.
Chẩn đoán và điều trị
Không có phương pháp điều trị cụ thể cho bệnh sốt xuất huyết. Trọng tâm là điều trị các triệu chứng đau. Hầu hết các trường hợp sốt xuất huyết có thể được điều trị tại nhà bằng thuốc giảm đau.
Acetaminophen (paracetamol) thường được dùng để kiểm soát cơn đau. Tránh dùng thuốc chống viêm không steroid như ibuprofen và aspirin vì chúng có thể làm tăng nguy cơ chảy máu.
Đối với những người bị sốt xuất huyết nặng, thường cần phải nhập viện.
Gánh nặng toàn cầu
Tỷ lệ mắc sốt xuất huyết đã tăng đáng kể trên toàn thế giới trong những thập kỷ gần đây, với các trường hợp được báo cáo với WHO tăng từ 505.430 trường hợp vào năm 2000 lên 5,2 triệu vào năm 2019. Phần lớn các trường hợp không có triệu chứng hoặc nhẹ và tự quản lý chăm sóc, và đó là số ca sốt xuất huyết thực tế không được báo cáo. Nhiều trường hợp cũng bị chẩn đoán nhầm là các bệnh sốt khác (1) .
Số ca sốt xuất huyết cao nhất được ghi nhận vào năm 2023, ảnh hưởng đến hơn 80 quốc gia ở tất cả các khu vực của WHO. Kể từ đầu năm 2023, tình trạng lây truyền đang diễn ra, kết hợp với sự gia tăng bất ngờ các ca sốt xuất huyết, đã dẫn đến mức cao kỷ lục là hơn 6,5 triệu ca và hơn 7300 ca tử vong liên quan đến sốt xuất huyết đã được báo cáo.
Một số yếu tố liên quan đến nguy cơ lây lan ngày càng tăng của dịch sốt xuất huyết: sự thay đổi phân bố của các vật chủ trung gian (chủ yếu là muỗi Aedes aegypti và Aedes albopictus ), đặc biệt là ở các quốc gia trước đây chưa có sốt xuất huyết; hậu quả của hiện tượng El Niño vào năm 2023 và biến đổi khí hậu dẫn đến nhiệt độ tăng cao, lượng mưa và độ ẩm cao; hệ thống y tế mong manh trong bối cảnh đại dịch COVID-19; và tình trạng bất ổn chính trị và tài chính ở các quốc gia đang phải đối mặt với các cuộc khủng hoảng nhân đạo phức tạp và tình trạng di cư dân số cao.
Một ước tính mô hình cho thấy 390 triệu ca nhiễm virus sốt xuất huyết mỗi năm, trong đó 96 triệu ca biểu hiện lâm sàng (2) . Một nghiên cứu khác về tỷ lệ mắc bệnh sốt xuất huyết ước tính rằng 3,9 tỷ người có nguy cơ nhiễm virus sốt xuất huyết (3).
Bệnh hiện đang lưu hành ở hơn 100 quốc gia trong các Khu vực WHO là Châu Phi, Châu Mỹ, Đông Địa Trung Hải, Đông Nam Á và Tây Thái Bình Dương. Châu Mỹ, Đông Nam Á và Tây Thái Bình Dương là những khu vực bị ảnh hưởng nghiêm trọng nhất, Châu Á chiếm khoảng 70% gánh nặng bệnh tật toàn cầu.
Sốt xuất huyết đang lan rộng sang các khu vực mới ở Châu Âu, Đông Địa Trung Hải và Nam Mỹ.
Số ca sốt xuất huyết lớn nhất được báo cáo là vào năm 2023. Khu vực Châu Mỹ của WHO đã báo cáo 4,5 triệu ca, với 2300 ca tử vong. Một số lượng lớn các ca bệnh được báo cáo ở Châu Á: Bangladesh (321.000 ca), Malaysia (111.400 ca), Thái Lan (150.000 ca) và Việt Nam (369.000 ca).
Quá trình lây truyền
Lây truyền qua muỗi đốt
Virus sốt xuất huyết được truyền sang người qua vết cắn của muỗi cái bị nhiễm bệnh, chủ yếu là muỗi Aedes aegypti. Các loài khác trong chi Aedes cũng có thể đóng vai trò là vật trung gian truyền bệnh, nhưng sự đóng góp của chúng thường là thứ yếu so với Aedes aegypti. Tuy nhiên, vào năm 2023, sự gia tăng lây truyền sốt xuất huyết cục bộ do muỗi Aedes albopictus (muỗi vằn) đã được ghi nhận ở Châu Âu.
Sau khi hút máu người bị nhiễm bệnh, vi-rút sẽ nhân lên trong ruột giữa của muỗi trước khi phát tán đến các mô thứ cấp, bao gồm cả tuyến nước bọt. Thời gian từ khi ăn vi-rút đến khi thực sự truyền sang vật chủ mới được gọi là thời gian ủ bệnh bên ngoài (EIP). EIP mất khoảng 8–12 ngày khi nhiệt độ môi trường từ 25–28°C. Sự thay đổi trong thời gian ủ bệnh bên ngoài không chỉ bị ảnh hưởng bởi nhiệt độ môi trường; một số yếu tố như cường độ dao động nhiệt độ hàng ngày, kiểu gen vi-rút và nồng độ vi-rút ban đầu cũng có thể làm thay đổi thời gian muỗi truyền vi-rút. Sau khi đã lây nhiễm, muỗi có thể truyền vi-rút trong suốt quãng đời còn lại của nó .
Lây truyền từ người sang muỗi
Muỗi có thể bị lây nhiễm bởi những người mang virus sốt xuất huyết. Đây có thể là người bị sốt xuất huyết có triệu chứng, người chưa bị sốt xuất huyết có triệu chứng (họ đang ở giai đoạn tiền triệu chứng) và người không có dấu hiệu bệnh (họ không có triệu chứng).
Sự lây truyền từ người sang muỗi có thể xảy ra tới 2 ngày trước khi ai đó biểu hiện triệu chứng của bệnh và tới 2 ngày sau khi hết sốt.
Nguy cơ nhiễm trùng do muỗi có liên quan tích cực với tình trạng nhiễm virus huyết cao và sốt cao ở bệnh nhân; ngược lại, nồng độ kháng thể đặc hiệu DENV cao có liên quan đến việc giảm nguy cơ nhiễm trùng do muỗi. Hầu hết mọi người đều nhiễm virus huyết trong khoảng 4–5 ngày, nhưng tình trạng nhiễm virus huyết có thể kéo dài tới 12 ngày.
Truyền từ mẹ
Phương thức lây truyền chính của virus sốt xuất huyết giữa người với người liên quan đến muỗi truyền bệnh. Tuy nhiên, có bằng chứng về khả năng lây truyền từ mẹ sang con (từ mẹ mang thai sang con). Đồng thời, tỷ lệ lây truyền theo chiều dọc có vẻ thấp, với nguy cơ lây truyền theo chiều dọc dường như liên quan đến thời điểm nhiễm sốt xuất huyết trong thai kỳ. Khi một bà mẹ bị nhiễm sốt xuất huyết khi đang mang thai, trẻ sơ sinh có thể bị sinh non, nhẹ cân khi sinh và suy thai.
Các chế độ truyền dẫn khác
Các trường hợp hiếm hoi lây truyền qua các sản phẩm máu, hiến tặng nội tạng và truyền máu đã được ghi nhận. Tương tự như vậy, sự lây truyền virus qua trứng trong muỗi cũng đã được ghi nhận.
Các yếu tố rủi ro
Nhiễm trùng DENV trước đó làm tăng nguy cơ mắc bệnh sốt xuất huyết nặng ở người bệnh.
Quá trình đô thị hóa (đặc biệt là quá trình đô thị hóa không có quy hoạch) có liên quan đến việc lây truyền bệnh sốt xuất huyết thông qua nhiều yếu tố xã hội và môi trường: mật độ dân số, khả năng di chuyển của con người, khả năng tiếp cận nguồn nước đáng tin cậy, tập quán dự trữ nước, v.v.
Rủi ro cộng đồng đối với sốt xuất huyết cũng phụ thuộc vào kiến thức, thái độ và thực hành của dân số đối với sốt xuất huyết, vì phơi nhiễm có liên quan chặt chẽ đến các hành vi như dự trữ nước, trồng cây và tự bảo vệ khỏi muỗi đốt. Các hoạt động giám sát và kiểm soát vật chủ trung gian thường xuyên có sự tham gia của cộng đồng giúp tăng cường đáng kể khả năng phục hồi của cộng đồng.
Các vật chủ trung gian có thể thích nghi với môi trường và khí hậu mới. Sự tương tác giữa virus sốt xuất huyết, vật chủ và môi trường là động. Do đó, nguy cơ mắc bệnh có thể thay đổi và dịch chuyển theo biến đổi khí hậu ở các vùng nhiệt đới và cận nhiệt đới, kết hợp với quá trình đô thị hóa và di chuyển dân số gia tăng.
Ngăn ngừa và kiểm soát
Muỗi truyền bệnh sốt xuất huyết hoạt động vào ban ngày.
Giảm nguy cơ mắc bệnh sốt xuất huyết bằng cách bảo vệ bản thân khỏi muỗi đốt bằng cách sử dụng:
- quần áo che phủ càng nhiều phần cơ thể càng tốt;
- màn chống muỗi nếu ngủ vào ban ngày, lý tưởng nhất là màn được xịt thuốc chống côn trùng;
- làm lưới chống muỗi cửa sổ;
- xịt thuốc chống muỗi (có chứa DEET, Picaridin hoặc IR3535); và
- máy diệt và phun hơi tinh dầu.
Có thể ngăn ngừa muỗi sinh sản bằng cách:
- ngăn chặn muỗi tiếp cận môi trường đẻ trứng bằng cách luôn kiểm soát và cải tạo môi trường;
- xử lý chất thải rắn đúng cách và loại bỏ các môi trường sống của muỗi do con người tạo ra mà có thể chứa nước;
- đậy nắp, đổ và vệ sinh các thùng chứa nước sinh hoạt hàng tuần;
- sử dụng lượng thuốc trừ sâu thích hợp cho vào các thùng chứa nước ngoài trời.
Nếu bạn bị sốt xuất huyết, điều quan trọng là:
- nghỉ ngơi;
- uống nhiều nước;
- sử dụng thuốc acetaminophen (paracetamol) để giảm đau;
- tránh dùng thuốc chống viêm không steroid, như ibuprofen và aspirin; và
- hãy chú ý các triệu chứng nghiêm trọng và liên hệ với bác sĩ càng sớm càng tốt nếu bạn nhận thấy bất kỳ triệu chứng trong các triệu chứng nghiêm trọng nào.
Cho đến nay, một loại vắc-xin (QDenga) đã được chấp thuận và cấp phép ở một số quốc gia. Tuy nhiên, nó chỉ được khuyến nghị cho nhóm tuổi từ 6 đến 16 tuổi ở những nơi có nguy cơ lây truyền cao. Một số loại vắc-xin bổ sung đang được đánh giá.
Ứng phó của WHO
WHO ứng phó với bệnh sốt xuất huyết theo những cách sau:
- hỗ trợ các quốc gia trong việc xác nhận các đợt bùng phát thông qua mạng lưới phòng thí nghiệm cộng tác của mình;
- cung cấp hỗ trợ kỹ thuật và hướng dẫn cho các quốc gia để kiểm soát hiệu quả các đợt bùng phát bệnh sốt xuất huyết;
- hỗ trợ các quốc gia cải thiện hệ thống báo cáo và nắm bắt gánh nặng thực sự của căn bệnh này;
- cung cấp đào tạo về quản lý lâm sàng, chẩn đoán và kiểm soát vật chủ trung gian ở cấp quốc gia và khu vực với một số trung tâm cộng tác;
- xây dựng các chiến lược và chính sách dựa trên bằng chứng;
- hỗ trợ các quốc gia trong việc phát triển các chiến lược phòng ngừa và kiểm soát sốt xuất huyết và áp dụng Sáng kiến Kiểm soát Vật chủ Trung gian Toàn cầu (2017–2030) và Sáng kiến Arbovirus Toàn cầu (2022–2025).
- xem xét và đề xuất việc phát triển các công cụ mới, bao gồm các sản phẩm thuốc trừ muỗi và công nghệ ứng dụng;
- thu thập hồ sơ chính thức về sốt xuất huyết và sốt xuất huyết nặng từ hơn 100 quốc gia thành viên; và
- xuất bản các hướng dẫn và sổ tay về giám sát, quản lý ca bệnh, chẩn đoán, phòng ngừa và kiểm soát sốt xuất huyết cho các quốc gia thành viên.
Đinh Hoàng Anh/nguồn: World Health Organization
Tài liệu tham khảo
1.Waggoner, JJ, et al., Viremia và Biểu hiện lâm sàng ở Bệnh nhân Nicaragua bị Nhiễm vi-rút Wi1. Waggoner, JJ, et al., Viremia và Biểu hiện lâm sàng ở Bệnh nhân Nicaragua bị Nhiễm vi-rút Zika, Vi-rút Chikungunya và Vi-rút sốt xuất huyết. Bệnh truyền nhiễm lâm sàng, 2016. 63(12): tr. 1584-1590.
2.Bhatt, S., et al., Phân bố và gánh nặng toàn cầu của sốt xuất huyết. Nature , 2013. 496(7446): tr. 504–507.
3.Brady, OJ, et al., Tinh chỉnh các giới hạn không gian toàn cầu của sự lây truyền virus sốt xuất huyết bằng sự đồng thuận dựa trên bằng chứng. PLOS Neglected Tropical Diseases , 2012. 6(8): p. e1760.