Ngày 25/6/2025, tờ Asia Times đăng tải bài phân tích của nhà báo Lyle Goldstein với tiêu đề “Cân nhắc vai trò của Trung Quốc giữa xung đột Iran”. Bài viết nhận định Trung Quốc đang giữ vai trò trung gian một cách thận trọng trong cuộc xung đột, tránh can dự quân sự và thúc đẩy cách tiếp cận đa phương trong chính sách an ninh. Cách tiếp cận này được cho là có liên hệ mật thiết với chiến lược mở rộng ảnh hưởng của Bắc Kinh tại khu vực ASEAN, trong bối cảnh cạnh tranh chiến lược giữa Trung Quốc và Mỹ ngày càng gia tăng.
Trong một chuyến thăm Thượng Hải cách đây vài năm, tác giả đã có cuộc trao đổi với một chiến lược gia hàng đầu của Trung Quốc về kịch bản xảy ra chiến tranh giữa Hoa Kỳ và Iran, một khả năng được đánh giá là khá cao ngay cả vào thời điểm đó. Tác giả kỳ vọng sẽ nhận được phân tích về những tác động tiêu cực của giá dầu tăng cao đối với ngành sản xuất Trung Quốc. Tuy nhiên, câu trả lời lại gây bất ngờ: vị chiến lược gia cho rằng Trung Quốc có thể hưởng lợi nếu Hoa Kỳ sa lầy vào một cuộc chiến tốn kém khác ở Trung Đông, điều có thể đánh dấu “hồi kết cho quyền bá chủ toàn cầu của Mỹ”. Theo ông, Trung Quốc từ lâu vẫn coi Trung Đông là “nghĩa địa của các đế chế”.
Mặc dù căng thẳng giữa Israel và Iran hiện đã tạm lắng, nguy cơ phá vỡ lệnh ngừng bắn vẫn hiện hữu, kéo theo khả năng Hoa Kỳ một lần nữa phải đối mặt với áp lực bảo vệ đồng minh Israel. Trong trường hợp Trung Quốc lựa chọn hỗ trợ Iran, tương tự như cách nước này từng làm với Pakistan thông qua việc cung cấp máy bay, tên lửa và công nghệ chỉ huy chiến đấu, đây sẽ là một bước leo thang đáng lo ngại.
Tuy vậy, hiện tại Bắc Kinh vẫn tỏ ra thận trọng trong việc triển khai sức mạnh quân sự ra nước ngoài. Dù không can dự trực tiếp, Trung Quốc có thể hưởng lợi về mặt địa chính trị nếu Hoa Kỳ tiếp tục đối đầu với Iran.
Phản ứng trước các hành động quân sự gần đây, chính phủ Trung Quốc lên tiếng chỉ trích cuộc tấn công của Mỹ vào Iran, cho rằng “hành động của Hoa Kỳ vi phạm nghiêm trọng mục đích và nguyên tắc của Hiến chương Liên hợp quốc và luật pháp quốc tế, đồng thời làm gia tăng căng thẳng ở Trung Đông”.
Trong một bài xã luận đăng ngày 22/6, tờ Global Times, cơ quan ngôn luận có lập trường cứng rắn của Trung Quốc lên án việc Washington sử dụng vũ lực, cho rằng hành động này chẳng khác nào “đổ thêm dầu vào lửa chiến tranh và đẩy xung đột Iran–Israel vào tình thế không thể kiểm soát hơn”.
Trong bối cảnh căng thẳng leo thang, Trung Quốc dường như đang tăng cường sự hiện diện tại Trung Đông. Chỉ một tháng trước, Không quân Trung Quốc đã tới Ai Cập để tham gia một cuộc tập trận quân sự, trong đó lần đầu tiên diễn ra hoạt động tiếp nhiên liệu trên không chung giữa hai nước, động thái được xem là bước tiến trong hợp tác quân sự giữa Bắc Kinh và khu vực.
Trong suốt gần một thập kỷ qua, các tàu chiến Trung Quốc đã thường xuyên hiện diện tại khu vực Trung Đông, và giới quan sát nhận định việc một trong những tàu sân bay mới của Bắc Kinh xuất hiện tại vùng biển chiến lược này chỉ còn là vấn đề thời gian. Hồi tháng 3, Trung Quốc cũng tham gia cuộc tập trận hải quân ba bên với Nga và Iran – sự kiện hiện đã trở thành hoạt động thường niên.
Tuy nhiên, tất cả các cuộc tập trận kể trên đều có quy mô tương đối nhỏ và không mang tính phô trương sức mạnh hay đe dọa. Nhìn chung, Bắc Kinh vẫn duy trì lập trường tránh quân sự hóa chính sách đối ngoại tại Trung Đông.
Ngay cả khi cựu Tổng thống Mỹ Donald Trump vào giữa năm 2019 mời Hải quân Trung Quốc tham gia tuần tra tại Eo biển Hormuz, các chiến lược gia Trung Quốc vẫn thẳng thừng từ chối đề xuất này.
Tương tự, Bắc Kinh cũng đã tránh tham gia vào bất kỳ hành động quân sự nào nhằm vào lực lượng Houthis trong những năm gần đây. Thay vào đó, Trung Quốc lựa chọn con đường đàm phán, nhằm đảm bảo an toàn cho tàu thuyền của mình khi đi qua tuyến hàng hải đang tranh chấp này.
Trung Quốc ưu tiên giải pháp ngoại giao hơn là sử dụng sức mạnh quân sự trong chính sách đối ngoại của mình. Dù Bắc Kinh hiện duy trì một căn cứ quân sự tại Djibouti, cơ sở này nằm cạnh các căn cứ của nhiều quốc gia khác như Hoa Kỳ, Pháp và Nhật Bản, khiến việc sử dụng nó như một bệ phóng cho các hoạt động phô trương sức mạnh toàn cầu hay gây hấn khu vực là điều khó xảy ra.
Quan trọng hơn, Trung Quốc đã ghi dấu bằng nhiều bước tiến ngoại giao tại Trung Đông trong những năm gần đây. Hình ảnh của nước này ngày càng nổi bật trong mắt các quốc gia Ả Rập, phần nào nhờ lập trường ủng hộ người Palestine. Đồng thời, Bắc Kinh cũng đang tích cực thúc đẩy phát triển kinh tế tại những khu vực yên bình hơn trong khu vực, như Morocco và Oman, những quốc gia đang góp phần định hình lại diện mạo Trung Đông theo hướng ổn định hơn.
Một trong những dấu ấn đáng chú ý nhất trong chính sách đối ngoại của Trung Quốc tại Trung Đông là vai trò trung gian dẫn đến bước đột phá ngoại giao giữa Iran và Saudi Arabia vào năm 2023 – một động thái được ví như “cơn địa chấn” trong khu vực Vịnh Ba Tư.
Tuy nhiên, triển vọng hòa bình vẫn chưa được bảo đảm chắc chắn. Nguy cơ leo thang vẫn hiện hữu, đặc biệt khi Washington thể hiện lập trường sẵn sàng sử dụng vũ lực để đáp trả Tehran. Gần đây xuất hiện tin đồn về các chuyến bay bí mật của Trung Quốc đến Iran, cùng với thông tin cho rằng Bắc Kinh đã âm thầm chuyển giao các linh kiện quan trọng phục vụ chương trình tên lửa đạn đạo của nước này từ trước khi xung đột nổ ra.
Không thể loại trừ khả năng Pakistan có thể trở thành mắt xích trung gian, tạo điều kiện cho viện trợ quân sự của Trung Quốc đến Iran – một kịch bản mà Washington cần theo dõi chặt chẽ và hành động thận trọng.
Dẫu vậy, một yếu tố cốt lõi cần lưu ý là Trung Quốc không duy trì bất kỳ liên minh quân sự chính thức nào với Iran. Đáng chú ý hơn, dù Trung Đông từ lâu là điểm nóng cạnh tranh ảnh hưởng giữa các cường quốc, Bắc Kinh đã không bán một hệ thống vũ khí lớn nào cho Tehran kể từ đầu những năm 1990. Đây được xem là biểu hiện rõ ràng của sự kiềm chế chiến lược – điều mà Washington có lẽ cũng nên cân nhắc trong bối cảnh hiện nay.
Lịch sử từng cho thấy rằng trong các cuộc khủng hoảng giữa các cường quốc tại những điểm nóng toàn cầu, các bên liên quan đôi khi sẵn sàng tiến gần đến bờ vực đối đầu hơn nhiều so với dự đoán. Trong Chiến tranh Yom Kippur năm 1973, cả Hoa Kỳ và Liên Xô từng đặt lực lượng hạt nhân vào tình trạng báo động, khi Moscow cân nhắc can thiệp quân sự trực tiếp vào khu vực.
Tuy nhiên, trong cuộc khủng hoảng hiện tại, bối cảnh đã thay đổi đáng kể. Nga đang bị phân tâm sâu sắc bởi cuộc chiến ở Ukraine và không còn đủ nguồn lực để triển khai sức mạnh rộng khắp Trung Đông. Trung Quốc, trong khi đó, vẫn duy trì lập trường không muốn tăng cường hiện diện quân sự tại khu vực. Những yếu tố này, một cách may mắn, có thể đóng vai trò như giới hạn tự nhiên đối với nguy cơ leo thang xung đột nếu tình hình tiếp tục căng thẳng.
Có lẽ Bắc Kinh đang thể hiện sự khôn ngoan chiến lược khi lựa chọn “ngồi trên núi và quan sát những con hổ chiến đấu”, một cách tiếp cận điềm tĩnh nhưng đầy toan tính trong bối cảnh căng thẳng Iran–Israel leo thang. Việc Trung Quốc tránh can dự quân sự trực tiếp, dù có năng lực và lợi ích tại khu vực, cho thấy sự kiềm chế có chủ đích trong chính sách đối ngoại. Đây là điều mà Washington nên cân nhắc kỹ lưỡng, đặc biệt khi cuộc khủng hoảng với Iran vẫn chưa có dấu hiệu hạ nhiệt và nguy cơ bùng phát xung đột trong tương lai gần vẫn còn hiện hữu. Trong một khu vực dễ bốc cháy như Trung Đông, đôi khi sự kiềm chế lại là thứ vũ khí mạnh mẽ nhất.
Thế Nguyễn