Thổ Nhĩ Kỳ mới đây đã ký thỏa thuận với Chính phủ Hiệp định Quốc gia (GNA), chính phủ được Liên Hiệp Quốc công nhận tại Libya về việc khảo sát địa chất và địa vật lý tại bốn khu vực ngoài khơi Libya. Tuy nhiên, động thái này vấp phải sự phản đối mạnh mẽ từ Ai Cập, nước cho rằng thỏa thuận đã xâm phạm vùng đặc quyền kinh tế (EEZ) của mình và đã gửi công hàm phản đối lên Liên Hiệp Quốc.
Chính phủ Hiệp định Quốc gia (GNA) hiện đang đánh mất dần vị thế trong cuộc nội chiến kéo dài tại Libya. Lực lượng này hiện chỉ còn kiểm soát thủ đô Tripoli và một vài khu vực nhỏ lân cận, trong khi phần lớn lãnh thổ đã rơi vào tay đối phương. Giới quan sát nhận định, GNA có nguy cơ bị đánh bại hoàn toàn bởi lực lượng của Nguyên soái Khalifa Belqasim Haftar, một công dân mang hai quốc tịch Mỹ và Libya được hậu thuẫn mạnh mẽ bởi Ai Cập, Các Tiểu vương quốc Ả Rập Thống nhất (UAE) và Nga.
Thỏa thuận giữa GNA và Thổ Nhĩ Kỳ được xem là bất thường vì nhiều lý do. Trước hết, sự hợp tác này không chỉ dừng lại ở lĩnh vực kinh tế mà còn bao gồm hỗ trợ quân sự và hậu cần, đổi lại là việc hình thành các vùng đặc quyền kinh tế (EEZ) giữa Libya và Thổ Nhĩ Kỳ tại khu vực Đông Địa Trung Hải. Đây được coi là một bước đi mang tính chiến lược và táo bạo của Ankara, vừa củng cố ảnh hưởng tại Bắc Phi, vừa mở rộng hiện diện trên tuyến hàng hải trọng yếu.
Tuy nhiên, thỏa thuận này cũng tiềm ẩn những rủi ro nghiêm trọng về an ninh khu vực. Sự hỗ trợ của Thổ Nhĩ Kỳ không chỉ bao gồm vũ khí và trang thiết bị, mà còn cả lực lượng chiến binh ủy nhiệm, phần lớn là người Syria và các cựu thành viên của Al-Qaeda. Việc các nhóm này hiện diện tại Libya làm dấy lên lo ngại về nguy cơ lan rộng chủ nghĩa cực đoan, đe dọa ổn định khu vực, đồng thời có thể gây tác động tiêu cực tới châu Âu và cả Mỹ.
Động thái này càng trở nên khiêu khích hơn khi vùng đặc quyền kinh tế (EEZ) mới được thiết lập trải dài từ bờ biển phía nam Thổ Nhĩ Kỳ ở Địa Trung Hải đến vùng biển phía đông của Libya. Tuyến ranh giới này cắt ngang khu vực biển Hy Lạp – Cyprus, gây tranh cãi sâu sắc và được xem là một bước đi mang tính thách thức luật pháp quốc tế. Trên thực tế, thỏa thuận này trao cho Thổ Nhĩ Kỳ một cái cớ hợp pháp mỏng manh để tiến hành các hoạt động thăm dò dầu khí trong những vùng biển vốn không thuộc chủ quyền của họ.
Bên cạnh yếu tố chiến lược, Ankara cũng bị thúc đẩy bởi động cơ kinh tế. Sau khi chế độ Muammar Gaddafi sụp đổ, Thổ Nhĩ Kỳ đã mất hàng tỷ USD giá trị hợp đồng xây dựng và các dự án đầu tư tại Libya. Giờ đây, thông qua thỏa thuận EEZ và hợp tác năng lượng, Thổ Nhĩ Kỳ dường như đang tìm cách bù đắp những tổn thất tài chính mà họ đã gánh chịu trong giai đoạn hỗn loạn sau năm 2011.
Hy Lạp và Síp từ lâu đã tồn tại tranh chấp hàng hải và lãnh thổ với Thổ Nhĩ Kỳ, nên không ngạc nhiên khi họ phản ứng dữ dội trước thỏa thuận EEZ giữa Ankara và Chính phủ Hiệp định Quốc gia (GNA) của Libya. Cả hai quốc gia đều cáo buộc thỏa thuận này vi phạm Công ước Liên Hiệp Quốc về Luật Biển (UNCLOS), coi đây là hành động xâm phạm chủ quyền và chiếm đoạt tài nguyên tiềm năng trong khu vực. Phản ứng tức thời, Hy Lạp đã trục xuất Đại sứ Libya tại Athens và gửi đơn khiếu nại chính thức lên Liên Hiệp Quốc, trong khi Síp cũng ra tuyên bố phản đối riêng.
Đáng chú ý hơn, các hoạt động của Thổ Nhĩ Kỳ tại Libya được giám sát trực tiếp bởi Hakan Fidan, người đứng đầu Tổ chức Tình báo Quốc gia Thổ Nhĩ Kỳ (MIT), một nhân vật có ảnh hưởng sâu rộng trong giới an ninh khu vực. Một số nguồn tin tình báo quốc tế cho rằng Fidan từng duy trì mối liên hệ đáng kể với Qassem Soleimani, chỉ huy Lực lượng Quds của Iran đã bị tiêu diệt gần đây, cũng như giữa các cơ quan tình báo tương ứng của hai bên. Mối quan hệ này, nếu được xác nhận, có thể cho thấy một tầng sâu hơn trong toan tính chiến lược của Thổ Nhĩ Kỳ tại Libya và Trung Đông.
Tổng thống Recep Tayyip Erdogan xem Libya như một mặt trận chiến lược trong nỗ lực định hình lại cán cân quyền lực khu vực, đối đầu với Các Tiểu vương quốc Ả Rập Thống nhất (UAE), Ai Cập và Ả Rập Xê Út – những quốc gia ủng hộ phe đối lập của GNA. Trong giới quan sát, động thái này được nhìn nhận như một phần trong tham vọng mở rộng ảnh hưởng của Ankara tại Bắc Phi và Trung Đông. Một số quan chức Thổ Nhĩ Kỳ cùng các nhân vật thân cận với ông Erdogan thậm chí công khai đề cập tới “tầm nhìn Ottoman mới”, phản ánh xu hướng phục hưng vai trò cường quốc khu vực của Thổ Nhĩ Kỳ dưới thời ông.
Song song với đó, những bằng chứng ngày càng rõ ràng cho thấy Ankara đã thiết lập mối hợp tác ngầm với Iran, trong một số trường hợp đi ngược lại lợi ích của Mỹ và NATO – hai đối tác an ninh truyền thống của Thổ Nhĩ Kỳ. Một ví dụ nổi bật xuất hiện vào cuối năm 2018, khi Bộ Tư pháp Mỹ kết án một quan chức ngân hàng Thổ Nhĩ Kỳ vì liên quan đến việc giúp Iran né tránh các lệnh trừng phạt tài chính. Vụ việc này càng củng cố nhận định rằng Ankara sẵn sàng linh hoạt trong quan hệ đối ngoại để phục vụ mục tiêu chiến lược và lợi ích kinh tế riêng.
Phiên tòa tại Mỹ đã hé lộ một mạng lưới phức tạp gồm các doanh nhân và quan chức Thổ Nhĩ Kỳ bị cáo buộc tham gia rửa hàng tỷ USD cho chế độ Iran, giúp Tehran lách các lệnh trừng phạt quốc tế và tài trợ cho các lực lượng ủy nhiệm hoạt động ở Iraq, Syria, Yemen và nhiều khu vực khác — những nơi có sự hiện diện của quân đội Mỹ.
Theo Bộ Tư pháp Mỹ, Mehmet Hakan Atilla, một quan chức cấp cao của ngân hàng quốc doanh Thổ Nhĩ Kỳ, đã ngụy trang các giao dịch tài chính dưới hình thức thanh toán nhân đạo cho lương thực, qua đó đánh lừa các cơ quan giám sát của Mỹ. Trong khi đó, Reza Zarrab, một doanh nhân mang hai quốc tịch Iran – Thổ Nhĩ Kỳ, đã nhận tội với bảy cáo buộc hình sự và trở thành nhân chứng chủ chốt trong vụ xét xử Atilla.
Theo lời khai tại tòa, hàng triệu USD tiền hối lộ đã được chi trả cho các quan chức và bộ trưởng Thổ Nhĩ Kỳ để tạo điều kiện cho hoạt động rửa tiền quy mô lớn, giúp Iran né tránh các biện pháp trừng phạt của Mỹ. Vụ việc này không chỉ làm dấy lên nghi ngờ về tính minh bạch trong hệ thống tài chính Thổ Nhĩ Kỳ, mà còn phản ánh sự phức tạp trong mối quan hệ ba bên giữa Ankara, Washington và Tehran.
Thỏa thuận giữa Thổ Nhĩ Kỳ và Chính phủ Hiệp định Quốc gia (GNA) tại Libya phản ánh tham vọng mở rộng ảnh hưởng khu vực của Ankara, vượt xa khuôn khổ hợp tác năng lượng thông thường. Bằng việc can dự sâu vào xung đột Libya, triển khai lực lượng ủy nhiệm và ký kết thỏa thuận hàng hải gây tranh cãi, Thổ Nhĩ Kỳ đang định hình lại cục diện chiến lược ở Đông Địa Trung Hải theo hướng có lợi cho mình, đồng thời thách thức trực tiếp lợi ích của Hy Lạp, Ai Cập, UAE và phương Tây.
Tuy nhiên, chiến lược này cũng khiến Ankara đối mặt với những rủi ro dài hạn: cô lập ngoại giao, suy giảm lòng tin trong NATO, và nguy cơ bị cuốn sâu vào một mạng lưới cạnh tranh quyền lực đầy bất ổn. Trong bối cảnh các liên minh khu vực đang tái định hình, Libya trở thành biểu tượng cho cuộc đấu quyền lực mới ở Trung Đông, nơi mà Thổ Nhĩ Kỳ, dưới thời Tổng thống Erdogan đang cố gắng khôi phục ảnh hưởng lịch sử của mình, song phải trả giá bằng sự căng thẳng ngày càng gia tăng với các cường quốc khu vực và toàn cầu.
Hieu Nguyen