Phán quyết mới đây của Tòa án Tối cao London đã gây chấn động ngành hàng không và bảo hiểm quốc tế khi buộc các công ty bảo hiểm phương Tây phải chi trả hơn 1 tỷ USD bồi thường cho các công ty cho thuê máy bay có phi cơ bị mắc kẹt tại Nga. Quyết định này không chỉ tạo ra tiền lệ pháp lý quan trọng, mà còn phơi bày sự đan xen phức tạp giữa pháp luật quốc tế, thương mại và địa chính trị trong bối cảnh chiến sự Ukraine chưa có hồi kết.
Một phán quyết gợi nhớ nhiều tranh chấp lịch sử.
Phán quyết tại London liên quan đến các máy bay bị kẹt ở Nga không phải là trường hợp đầu tiên trong lịch sử mà tài sản thương mại quốc tế trở thành nạn nhân của xung đột chính trị. Thực tế, trong thế kỷ XX và XXI, đã có nhiều vụ việc tương tự khi các quốc gia đối đầu sử dụng tài sản nước ngoài như một đòn bẩy mặc cả.
Iran – Mỹ (1979): Sau Cách mạng Hồi giáo, Iran đã chiếm giữ hàng loạt tài sản của Mỹ, trong đó có máy bay dân sự và tài sản ngân hàng. Tranh chấp chỉ được giải quyết sau khi hai bên đạt thỏa thuận tại Tòa án Trọng tài Iran – Mỹ ở The Hague. Đây là minh chứng điển hình rằng xung đột chính trị thường “đóng băng” tài sản thương mại trong nhiều thập kỷ.
Libya (1980–1990): Sau vụ đánh bom Lockerbie, Mỹ và Anh áp đặt cấm vận toàn diện. Nhiều công ty phương Tây buộc phải từ bỏ tài sản tại Libya, trong khi tranh chấp kéo dài suốt nhiều năm. Khi quan hệ được bình thường hóa, các vụ kiện liên quan đến bảo hiểm và bồi thường mới dần được tháo gỡ.
Iraq (2003): Cuộc chiến do Mỹ dẫn đầu đã khiến nhiều công ty nước ngoài mất quyền tiếp cận tài sản và hợp đồng tại Iraq. Các hãng bảo hiểm và công ty cho thuê máy bay cũng từng phải đối mặt với tình huống tương tự, nhưng trong bối cảnh luật quốc tế chưa có “tiền lệ rõ ràng”, nhiều vụ việc đã rơi vào bế tắc.
Những tiền lệ từ Iran, Libya, Iraq cho thấy một thực tế: khi chính trị lấn át thương mại, tài sản quốc tế luôn đứng trước nguy cơ trở thành “con tin”. Vụ việc tại Nga càng củng cố nhận định này và cảnh báo giới đầu tư, đặc biệt trong các lĩnh vực nhạy cảm như hàng không, năng lượng và tài chính.
Máy bay bị “giam lỏng”: Biểu tượng của xung đột pháp lý và chính trị.
Sau khi Nga phát động chiến dịch quân sự đặc biệt tại Ukraine năm 2022, phương Tây áp đặt hàng loạt biện pháp trừng phạt. Một trong những hệ quả là hơn 500 máy bay thuê từ nước ngoài, trị giá hơn 10 tỷ USD, đã không thể rời khỏi Nga. Chính phủ Nga nhanh chóng cấm chuyển nhượng và tái đăng ký các phi cơ này, biến chúng thành một phần của đội bay quốc nội.
Khoảng 400 máy bay hiện vẫn hoạt động trong hệ thống hàng không Nga, trong khi phần còn lại bị tháo rời để lấy linh kiện. Đây là tổn thất khổng lồ cho các công ty cho thuê quốc tế như AerCap, DAE, Merx hay Falcon, vốn phụ thuộc nặng nề vào hợp đồng thuê và bảo hiểm để duy trì lợi nhuận.
Tòa án London: Cán cân nghiêng về phía các công ty cho thuê.
Thẩm phán Christopher Butcher đã bác bỏ mọi lập luận từ phía các hãng bảo hiểm phương Tây vốn tìm cách né tránh trách nhiệm bồi thường. Ông khẳng định rằng các hợp đồng bảo hiểm rủi ro chiến tranh có hiệu lực, và các công ty như AerCap hoàn toàn có quyền đòi bồi thường.
Mức chi trả trước mắt là hơn 1 tỷ USD, nhưng con số này có thể tăng lên tới 3,5 tỷ USD nếu các khiếu nại toàn diện được chấp thuận. Đây được coi là một “án lệ vàng”, có khả năng định hình cách giải quyết các vụ tranh chấp tương tự tại Mỹ và các trung tâm pháp lý lớn khác.
Bên thắng, bên thua.
Bên cho thuê: Dù mất quyền kiểm soát trực tiếp các máy bay, họ sẽ nhận được bồi thường đáng kể từ bảo hiểm. Điều này giúp giảm thiểu phần nào cú sốc tài chính.
Nga: Tiếp tục khai thác hàng trăm máy bay hiện có, coi như “chính thức hóa” việc sáp nhập số tài sản này vào ngành hàng không quốc nội.
Các hãng bảo hiểm phương Tây: Trở thành bên thua thiệt rõ ràng nhất, buộc phải chi trả khối tiền khổng lồ. Điều này không chỉ làm dấy lên lo ngại về khả năng thanh khoản, mà còn đe dọa gia tăng phí bảo hiểm toàn cầu.
Hệ lụy rộng hơn: Thương mại quốc tế trong thời chiến.
Phán quyết của tòa án London một lần nữa nhấn mạnh tính mong manh của chuỗi giá trị toàn cầu trong bối cảnh căng thẳng địa chính trị. Ngành hàng không – vốn phụ thuộc vào niềm tin, hợp đồng dài hạn và cơ chế bảo hiểm quốc tế – nay trở thành “nạn nhân” trực tiếp của chiến sự.
Điều này có thể thúc đẩy các bên cho thuê và bảo hiểm trong tương lai phải:
Đa dạng hóa thị trường để tránh rủi ro tập trung tại một khu vực bất ổn.
Gia tăng chi phí bảo hiểm đối với các quốc gia có nguy cơ xung đột.
Đưa thêm điều khoản ngoại lệ vào hợp đồng, giảm khả năng bồi thường trong các tình huống chính trị phức tạp.
Triển vọng: Một ván cờ pháp lý kéo dài.
Trong khi Nga giữ lại máy bay, các công ty phương Tây nhận tiền bảo hiểm, người thua cuối cùng có thể là các hãng bảo hiểm, vốn sẽ phải tìm cách tái phân bổ rủi ro bằng cách tăng giá dịch vụ toàn cầu.
Phán quyết tại London đã chứng minh rằng chiến sự Ukraine không chỉ diễn ra trên chiến trường, mà còn mở rộng sang tòa án và thị trường tài chính toàn cầu. Trong 5–10 năm tới, ngành hàng không và bảo hiểm quốc tế sẽ bước vào một chu kỳ điều chỉnh căn bản, nơi mọi hợp đồng không chỉ được tính bằng lợi nhuận, mà còn bằng mức độ chịu đựng rủi ro chính trị.
Sự kiện này sẽ còn được nhắc đến như một dấu mốc lịch sử trong thương mại quốc tế thời chiến, ngang hàng với những tiền lệ Iran, Libya hay Iraq, nhưng quy mô và hệ lụy thì vượt xa nhiều lần.
Phán quyết tại London không chỉ là chiến thắng của các công ty cho thuê máy bay, mà còn là lời nhắc nhở rằng: trong kỷ nguyên xung đột địa chính trị, thương mại toàn cầu không còn là “vùng an toàn”, và các thỏa thuận kinh doanh dù chặt chẽ đến đâu cũng có thể bị phá vỡ chỉ sau một đêm.
Hiền Nguyễn