Ngày 18/7/2025, hãng tin Reuters đăng tải bài viết phản ánh làn sóng tấn công gia tăng của các nhóm cực đoan có liên hệ với al-Qaeda tại Tây Phi, làm dấy lên lo ngại về sự hồi sinh của một vương quốc Hồi giáo trong khu vực. Điển hình, vào rạng sáng 1/6, căn cứ quân sự Boulkessi của Mali bị tấn công bất ngờ bởi một nhóm phiến quân thánh chiến, khiến lực lượng mới triển khai tại đây hoàn toàn bị động trước hỏa lực dữ dội.
Ngày 1/6, căn cứ Boulkessi ở miền nam Mali bất ngờ bị tấn công dữ dội bởi các chiến binh của Jama’at Nusrat al-Islam wal-Muslimin (JNIM), một liên minh Hồi giáo cực đoan có liên hệ với al-Qaeda. Theo lời kể của một binh sĩ từng tuần tra tại căn cứ này, do không quen địa hình, một số quân nhân đã hoảng loạn tìm nơi ẩn náu hoặc chạy vào rừng khô. Vài giờ sau, các video lan truyền trên mạng xã hội cho thấy phiến quân JNIM reo hò bên xác những người lính Mali.
Nhóm này tuyên bố đã giết hơn 100 binh sĩ và bắt giữ khoảng 20 người, nhưng Reuters không thể xác minh độc lập thông tin. Vụ tấn công chỉ là một phần trong chuỗi hơn 10 vụ tấn công mà JNIM thực hiện tại Mali, Burkina Faso và Niger trong tháng 5 và 6, khiến hơn 400 binh sĩ thiệt mạng theo tuyên bố của nhóm.
JNIM được thành lập năm 2017 dưới sự lãnh đạo của Iyad Ag Ghali, cựu thủ lĩnh nhóm Ansar Dine từng nổi lên trong cuộc chiếm đóng miền bắc Mali năm 2012. Các chuyên gia cho rằng nhóm này đang chuyển hướng chiến lược từ các hoạt động du kích ở nông thôn sang mục tiêu kiểm soát lãnh thổ quanh các trung tâm đô thị, nhằm thiết lập một “nhà nước song song” trải dài từ tây Mali đến nam Niger và bắc Benin.
“Các cuộc tấn công gần đây cho thấy JNIM đang từng bước bao vây các thủ phủ vùng Sahel”, chuyên gia Mucahid Durmaz từ Verisk Maplecroft nhận định. Số liệu từ ACLED cho thấy hơn 850 người đã thiệt mạng vì các cuộc tấn công trong tháng 5 – tăng mạnh so với mức trung bình 600 người/tháng, đánh dấu một trong những giai đoạn đẫm máu nhất tại khu vực này.
Ngày 1/7, JNIM tiếp tục tấn công đồng loạt bảy doanh trại và vị trí quân sự ở trung và tây Mali. Quân đội tuyên bố đã tiêu diệt 80 phiến quân và “phản ứng mạnh mẽ” trước khi rút lui. Tuy nhiên, họ không cung cấp thêm thông tin và từ chối bình luận về làn sóng bạo lực hiện tại. Trong khi đó, JNIM tiếp tục đăng tải các video và tuyên bố qua mạng xã hội mà không có đại diện truyền thông chính thức.
Sự trỗi dậy của JNIM diễn ra trong bối cảnh các chính quyền quân sự ở Sahel đang dần xa rời các đồng minh phương Tây. Hơn một thập kỷ xung đột đã gây ra làn sóng di cư, bất ổn kinh tế và lan rộng bạo lực tới vùng ven biển Tây Phi, đẩy khu vực vào tình trạng nguy hiểm chưa từng thấy.
“Nhiều binh sĩ đã chiến đấu, một số người đã chiến đấu đến hơi thở cuối cùng”, tuyên bố cho biết.
Trục chiến lược: JNIM và tham vọng kiểm soát Sahel của Iyad Ag Ghaly
Lãnh đạo Jama’at Nusrat al-Islam wal-Muslimin (JNIM), Iyad Ag Ghaly, được xem là nhân vật trung tâm trong quá trình tái cấu trúc và mở rộng ảnh hưởng của tổ chức này ở Tây Phi. Là cựu chỉ huy nổi dậy Tuareg trong thập niên 1990, Ag Ghaly từng đứng đầu nhóm cực đoan Ansar Dine, một lực lượng đã tham gia chiếm giữ miền bắc Mali năm 2012.
Trong thời gian kiểm soát khu vực, các chiến binh của Ag Ghaly áp đặt luật Hồi giáo cực đoan (sharia) một cách khắt khe, cấm âm nhạc, tổ chức các vụ hành quyết công khai, đánh đòn và cắt xẻo tội phạm. Hàng ngàn người dân phải tháo chạy, các di sản văn hóa bị tàn phá nghiêm trọng. Hiện nay, Ag Ghaly đang bị Tòa án Hình sự Quốc tế truy nã vì tội ác chiến tranh và tội ác chống lại loài người.
Sau thất bại trước kia, Ag Ghaly quay lại mạnh mẽ hơn. Năm 2017, ông ta đứng đầu việc sáp nhập ba nhóm thánh chiến gồm AQIM, Al-Mourabitoun và Katiba Macina, thành lập liên minh JNIM. Theo nguồn tin tình báo phương Tây, nhóm này hiện có khoảng 6.000–7.000 chiến binh, trở thành lực lượng Hồi giáo cực đoan mạnh nhất trong khu vực.
Ag Ghaly nuôi tham vọng áp đặt luật Hồi giáo trên toàn bộ vùng Sahel và mở rộng ảnh hưởng đến vùng ven biển Tây Phi – một khu vực rộng gấp đôi Tây Âu, với dân số ước tính khoảng 430 triệu người, phần lớn theo đạo Thiên chúa. Trong một video hiếm hoi công bố tháng 12/2023, hắn đã chỉ trích các chính quyền quân sự ở Mali, Niger và Burkina Faso, kêu gọi người Hồi giáo đứng lên chống lại họ cùng với các lực lượng Nga đồng minh.
Ba quốc gia này đều do chính quyền quân sự nắm quyền sau các cuộc đảo chính từ 2020 đến 2023 đã cắt đứt quan hệ với phương Tây, trục xuất lực lượng gìn giữ hòa bình quốc tế, và chuyển sang dựa vào Nga để chống phiến quân.
Tình hình đặc biệt nghiêm trọng tại Burkina Faso, nơi các chiến binh hiện kiểm soát hoặc gây ảnh hưởng tới khoảng 60% lãnh thổ, theo dữ liệu của ACLED. Trong khi đó, các chính phủ tại Mali, Burkina Faso và Niger đều từ chối bình luận về vai trò ngày càng lớn của JNIM và cá nhân Ag Ghaly.
Chiến lược tinh vi và tiếp cận cộng đồng địa phương
Ông Durmaz nhận định rằng các chiến thuật trên chiến trường của JNIM ngày càng trở nên tinh vi hơn, với việc họ sử dụng cả vũ khí phòng không và máy bay không người lái để giám sát và thực hiện các cuộc tấn công chính xác.
Theo năm chuyên gia phân tích, JNIM đã tích lũy được lượng tài nguyên đáng kể thông qua các hoạt động như đột kích, đánh cắp gia súc, cướp bóc, bắt cóc và áp đặt thuế lên các cộng đồng địa phương.
Dựa trên lời kể của hai người dân và một cựu binh dân quân, mặc dù JNIM chưa chỉ định quản trị viên ở các khu vực họ kiểm soát, nhưng họ đã triển khai hình thức thuế gọi là “Zakat” nhằm bảo vệ các khu vực này.
Họ cũng đã hòa giải một số mâu thuẫn giữa các cộng đồng và thực thi một phiên bản của luật Sharia, bao gồm yêu cầu phụ nữ đeo mạng che mặt và nam giới để râu. Tuy nhiên, nhóm này tránh áp dụng các hình phạt nghiêm khắc như chặt tay kẻ trộm.
Heni Nsaibia, một chuyên gia phân tích cấp cao về Tây Phi thuộc ACLED, cho biết hoạt động gần đây của JNIM cho thấy một “bước ngoặt” rõ rệt.
Ông cho rằng việc JNIM chiếm giữ thị trấn Djibo, thủ phủ của một tỉnh phía bắc Burkina Faso với dân số hơn 60.000 người – vào ngày 11/5, và chiếm Diapaga, thủ phủ của một tỉnh phía đông với khoảng 15.000 dân – hai ngày sau, là điều chưa từng có.
“Tại Djibo, họ hiện diện ở đó hơn 11 giờ. Ở Diapaga, họ thậm chí ở lại từ hai đến ba ngày. Điều này chưa từng xảy ra trước đây,” ông Nsaibia nhận xét.
Cũng theo ông, chỉ riêng ở Djibo, JNIM đã thu giữ lượng đạn dược ước tính trị giá 3 triệu USD.
Những cuộc tấn công liên tiếp đã làm gia tăng sự bất ổn tại thủ đô của Mali và Burkina Faso. Trước đây, ý tưởng JNIM chiếm Bamako hay Ouagadougou từng bị cho là phi thực tế, nhưng giờ đây đã trở thành mối đe dọa có thật, ông nói thêm.
Các chuyên gia cho rằng JNIM đặc biệt chú trọng tiếp cận các cộng đồng thiểu số, trong đó có người Fulani – một nhóm dân du mục sống rải rác khắp khu vực – để tuyển mộ lực lượng.
“JNIM đang xây dựng hình ảnh của mình như một lực lượng bảo vệ các cộng đồng yếu thế,” ông Durmaz nói. “Họ không chỉ đấu tranh vì lãnh thổ mà còn vì tính chính danh.”
Một lãnh đạo của cộng đồng Fulani, yêu cầu giấu tên vì lý do an ninh, cho biết người Fulani ngày càng bị các chính quyền tại Mali, Niger và Burkina Faso nhắm đến dưới danh nghĩa chống khủng bố.
Dù không phải toàn bộ người Fulani tham gia các nhóm vũ trang, nhưng số lượng của họ trong hàng ngũ phiến quân ở nông thôn là khá lớn, phần nhiều vì sự thất vọng và thiếu cơ hội chứ không hẳn do tư tưởng cực đoan, người này cho biết.
Tham vọng của JNIM hiện đã vượt ra ngoài khu vực Sahel. Các chuyên gia cho rằng nhóm này đang mở rộng hoạt động sang phía bắc Benin và Togo, đồng thời đe dọa các quốc gia vùng Vịnh Guinea – nơi được dùng làm căn cứ hậu cần.
Benin và Togo đều đã tăng cường lực lượng an ninh ở khu vực phía bắc nhằm đối phó với các cuộc tấn công ngày càng leo thang từ phía phiến quân.
Durmaz cho biết: “Togo và Benin là những nước dễ bị tổn thương nhất do năng lực chống khủng bố hạn chế, tình trạng bất bình hiện hữu ở các khu vực phía bắc và đường biên giới lỏng lẻo với Burkina Faso”.
Theo phân tích của Tạp chí Đông Nam Á, diễn biến mới nhất liên quan đến hoạt động của JNIM không chỉ cho thấy sự thay đổi rõ rệt về chiến thuật quân sự mà còn phản ánh một chiến lược chính trị sâu xa hơn nhằm giành lấy tính chính danh và mở rộng ảnh hưởng trên toàn khu vực. Việc nhóm này kết hợp giữa sử dụng vũ lực, khai thác bất mãn xã hội và áp đặt mô hình quản trị bán cai trị tại địa phương là dấu hiệu cho thấy JNIM không còn chỉ là một nhóm phiến quân nổi dậy, mà đang chuyển hóa thành một thực thể chính trị – xã hội có sức hấp dẫn đối với các cộng đồng bị gạt ra bên lề.
Khả năng chiếm giữ các thị trấn chiến lược trong thời gian dài, vận hành thuế “Zakat”, áp đặt luật Hồi giáo và “giải quyết xung đột” cho thấy nhóm này đang từng bước thách thức chủ quyền nhà nước tại các khu vực bỏ ngỏ. Trong khi đó, sự thiếu hiện diện hiệu quả của các chính phủ trung ương, đặc biệt tại các vùng nông thôn đã tạo ra khoảng trống quyền lực mà JNIM nhanh chóng lấp đầy.
Từ góc nhìn rộng hơn, sự mở rộng của JNIM ra ngoài vùng Sahel sang các nước như Benin và Togo cho thấy nguy cơ lan rộng của chủ nghĩa cực đoan tại Tây Phi, đặc biệt trong bối cảnh các quốc gia vùng Vịnh Guinea trở thành “mặt trận tiếp theo” nếu không có sự can thiệp chính trị – quân sự kịp thời và hiệu quả.
Điều này đòi hỏi một chiến lược tổng thể và dài hạn từ các chính phủ trong khu vực, không chỉ tập trung vào phản ứng quân sự mà còn phải giải quyết tận gốc các nguyên nhân chính trị, xã hội và kinh tế đang khiến nhiều cộng đồng, đặc biệt là người Fulani trở thành đối tượng dễ bị tổn thương và dễ bị lôi kéo. Nếu không, JNIM sẽ tiếp tục khẳng định vị thế của mình như một thế lực chính trị thay thế, điều mà trong môi trường bất ổn hiện tại không thể xem nhẹ.
Minh Anh