Ngày 22/7/2025, Tổng thống Donald Trump tuyên bố Mỹ sẽ rút khỏi Tổ chức Giáo dục, Khoa học và Văn hóa của Liên Hợp Quốc (UNESCO), với hiệu lực từ ngày 31/12/2026. Theo chính quyền Trump, các chính sách của UNESCO về văn hóa và Israel không phù hợp với lợi ích của Washington, khiến Nhà Trắng đưa ra quyết định này thêm một lần nữa.
“Tổng thống Trump luôn đặt nước Mỹ lên trên hết và đảm bảo tư cách thành viên của Mỹ tại mọi tổ chức quốc tế phải phù hợp với lợi ích quốc gia”, phó phát ngôn viên Nhà Trắng Anna Kelly giải thích về quyết định rút Mỹ khỏi UNESCO.
Ngay sau khi bắt đầu nhiệm kỳ tổng thống thứ hai, vào tháng 2/2025, Tổng thống Donald Trump đã ký sắc lệnh yêu cầu đánh giá tư cách thành viên của Mỹ tại Tổ chức Giáo dục, Khoa học và Văn hóa của Liên Hợp Quốc (UNESCO) trong vòng 90 ngày.
Theo chính quyền Trump, việc đánh giá này xuất phát từ mối lo ngại rằng UNESCO đang thúc đẩy các vấn đề văn hóa và xã hội gây chia rẽ, đi ngược lại với định hướng chính sách mà cử tri Mỹ đã ủng hộ trong cuộc bầu cử.
Một quan chức Nhà Trắng nói với New York Post rằng, sau ba tháng rà soát theo chỉ đạo của Tổng thống, các cơ quan trong chính quyền đã bày tỏ lo ngại về định hướng chính sách đa dạng, công bằng và hòa nhập (DEI) mà UNESCO theo đuổi.
Cũng theo nguồn tin này, trong số các sáng kiến liên quan đến DEI khiến Washington không hài lòng, có việc UNESCO công bố “bộ công cụ phòng chống phân biệt chủng tộc” vào năm 2023 và phát động chương trình “thay đổi tư duy của đàn ông” năm 2024. Những sáng kiến này bị phía Mỹ xem là không phù hợp với lợi ích và giá trị mà chính quyền Trump đại diện.
Trong “bộ công cụ phòng chống phân biệt chủng tộc” được công bố năm 2023, UNESCO kêu gọi các quốc gia thành viên tự đánh giá thực trạng phân biệt chủng tộc trong nước, ban hành các chính sách phù hợp, đồng thời tham gia một “cuộc đua lên đỉnh” nhằm trở thành quốc gia đi đầu trong việc thúc đẩy công bằng xã hội. Một sáng kiến khác, mang tên “thay đổi tư duy của đàn ông” được triển khai tại Ấn Độ, tập trung vào việc định hình lại nhận thức của nam giới về các vấn đề giới tính, với mục tiêu thúc đẩy bình đẳng giới từ gốc rễ văn hóa.
Những chính sách này nằm trong nỗ lực của UNESCO nhằm thực hiện các Mục tiêu Phát triển Bền vững của Liên Hợp Quốc, trong đó bình đẳng và bao trùm xã hội là trọng tâm. Tuy nhiên, tại Mỹ, chính quyền Tổng thống Donald Trump và phe bảo thủ xem các sáng kiến liên quan đến đa dạng, công bằng và hòa nhập (DEI) là biểu hiện của tư tưởng cấp tiến cánh tả, mang nội dung bị đánh giá là không phù hợp về chủng tộc, giới tính và chính trị.
Kể từ khi quay trở lại Nhà Trắng, Tổng thống Trump đã thúc đẩy việc loại bỏ toàn diện các chương trình DEI khỏi quân đội và các cơ quan hành pháp liên bang. Trong bối cảnh đó, việc UNESCO tiếp tục cổ vũ các chính sách DEI bị Nhà Trắng coi là đi ngược lợi ích quốc gia của Mỹ và là lý do quan trọng dẫn đến quyết định rút khỏi tổ chức.
Ngoài vấn đề DEI, chính quyền Mỹ còn yêu cầu rà soát kỹ lưỡng mọi dấu hiệu “bài Do Thái hoặc chống Israel” trong hoạt động của UNESCO. Theo Bộ Ngoại giao Mỹ, việc UNESCO công nhận Palestine là quốc gia thành viên được xem là “vấn đề gây tranh cãi nghiêm trọng”, đi ngược lại lập trường ngoại giao của Washington và góp phần thúc đẩy tâm lý bài Israel – đồng minh quan trọng của Mỹ tại Trung Đông.
Một quan chức Nhà Trắng cho biết kết quả rà soát cho thấy UNESCO thường xuyên sử dụng ngôn ngữ nhấn mạnh rằng Palestine đang “bị Israel chiếm đóng”. Đồng thời, tổ chức này đã nhiều lần lên án hành động quân sự của Israel trong xung đột tại Dải Gaza, nhưng lại không đưa ra chỉ trích đối với nhóm vũ trang Hamas – lực lượng đã tiến hành một cuộc đột kích vào miền nam Israel vào tháng 10/2023.
Căng thẳng trong quan hệ giữa Mỹ và UNESCO đã âm ỉ từ năm 2011, khi tổ chức này kết nạp Palestine là thành viên thứ 195 – một động thái vấp phải sự phản đối mạnh mẽ từ Washington và Tel Aviv. Từ thời điểm đó, Mỹ đã ngừng đóng góp ngân sách cho tổ chức, và đến tháng 10/2017, trong nhiệm kỳ đầu của Tổng thống Donald Trump, chính quyền Mỹ tuyên bố rút khỏi UNESCO với lý do tổ chức này “thúc đẩy tâm lý bài Do Thái”.
Động thái tương tự đang được lặp lại dưới nhiệm kỳ thứ hai của ông Trump. Theo các quan chức Mỹ, không chỉ do bất đồng về các chính sách văn hóa – xã hội, mà còn bởi mối lo ngại về lập trường thiên vị Palestine và ảnh hưởng ngày càng gia tăng của Trung Quốc tại tổ chức này.
UNESCO đã lên tiếng bác bỏ các cáo buộc từ phía Mỹ. Tổng giám đốc Audrey Azoulay khẳng định, mọi tuyên bố chính thức của tổ chức trong tám năm qua đều đạt được sự đồng thuận từ cả phía Israel lẫn Palestine. Bà cho rằng tuyên bố rút lui của Mỹ không gây bất ngờ và UNESCO đã chuẩn bị cho kịch bản này từ trước. “Những cáo buộc từ Mỹ trái ngược với nỗ lực thực tế của UNESCO, đặc biệt là trong giáo dục về Holocaust và cuộc chiến chống chủ nghĩa bài Do Thái”, bà Azoulay nhấn mạnh.
Mỹ cũng bày tỏ quan ngại về vai trò ngày càng lớn của Trung Quốc tại UNESCO. Với việc trở thành nhà tài trợ hàng đầu kể từ khi Mỹ rút tài trợ, Trung Quốc được cho là đang định hình hoạt động của tổ chức theo hướng có lợi cho các mục tiêu chiến lược của Bắc Kinh. Dù UNESCO chưa đưa ra bình luận chính thức về vấn đề này, người phát ngôn Bộ Ngoại giao Trung Quốc, ông Quách Gia Côn, trong cuộc họp báo ngày 23/7 đã lên tiếng chỉ trích quyết định của Mỹ. “Đây không phải là hành động mà một cường quốc có trách nhiệm nên làm,” ông nói, đồng thời khẳng định Bắc Kinh “luôn ủng hộ vững chắc công việc của UNESCO”.
Quyết định rút khỏi UNESCO của ông Trump cũng làm dấy lên phản ứng trái chiều trong cộng đồng quốc tế và chính giới Mỹ. Ngoại trưởng Israel Gideon Saar đã lên tiếng cảm ơn Washington vì “sự ủng hộ kiên định đối với Israel”. Trái lại, Thượng nghị sĩ Dân chủ Jeanne Shaheen – thành viên Ủy ban Đối ngoại Thượng viện – cho rằng quyết định của Tổng thống Trump là “thiển cận và trao lợi thế chiến lược cho Trung Quốc trong một tổ chức quan trọng của Liên Hợp Quốc”.
Về những hệ lụy tiềm tàng, bà Azoulay cho biết UNESCO đã triển khai nhiều cải cách cơ cấu và đa dạng hóa nguồn tài trợ trong những năm qua, nhằm giảm phụ thuộc vào ngân sách Mỹ. Dù Washington vẫn đóng góp khoảng 8% tổng ngân sách UNESCO (giảm mạnh so với mức 20% trước năm 2011), bà khẳng định hiện tại tổ chức “chưa cân nhắc bất kỳ kế hoạch cắt giảm nhân sự nào” vì lý do tài chính.
UNESCO thành lập năm 1945 với mục đích thúc đẩy hòa bình trên thế giới thông qua tăng cường hợp tác giáo dục, khoa học, văn hóa và truyền thông. Tổ chức nổi tiếng nhất với việc công nhận các Di sản Thế giới. Danh sách Di sản Thế giới của UNESCO gồm hơn 1.200 địa điểm, trong đó có 26 khu vực ở Mỹ.
Mỹ lần đầu gia nhập UNESCO năm 1945, nhưng rút lui vào năm 1984 với cáo buộc rằng tổ chức quản lý tài chính yếu kém và có tư tưởng thiên vị chống Washington. Năm 2003, dưới thời tổng thống George W. Bush, Mỹ quay trở lại vì cho rằng UNESCO đã thực hiện các cải cách cần thiết.
Tổng thống Trump từng rút Mỹ khỏi UNESCO trong nhiệm kỳ đầu tiên, bên cạnh việc rời khỏi Tổ chức Y tế Thế giới (WHO), Hội đồng Nhân quyền Liên Hợp Quốc, thỏa thuận khí hậu toàn cầu và thỏa thuận hạt nhân Iran năm 2015.
Tổng thống Joe Biden đảo ngược các quyết định trên sau khi nhậm chức vào năm 2021, đưa Mỹ trở lại UNESCO, WHO và thỏa thuận khí hậu.
UNESCO nổi tiếng nhất với việc công nhận các Di sản Thế giới. Mỹ lần đầu tiên gia nhập UNESCO vào năm 1945 khi tổ chức mới thành lập, nhưng rút lui vào năm 1984 với cáo buộc rằng tổ chức quản lý tài chính yếu kém và có tư tưởng thiên vị chống Mỹ. Gần 20 năm sau, vào năm 2003, dưới thời tổng thống George W. Bush, Mỹ quay trở lại. Giải thích cho quyết định của mình, ông Bush khi đó cho biết UNESCO đã thực hiện các cải cách cần thiết.
Các nguồn tin UNESCO cho biết Mỹ vẫn có đại diện trong Ủy ban Di sản Thế giới ngay cả sau khi chính thức rời tổ chức, giống như năm 2017.
Quyết định rút Mỹ khỏi UNESCO một lần nữa dưới thời Tổng thống Donald Trump không chỉ là hành động mang tính biểu tượng về mặt đối ngoại, mà còn phản ánh rõ mục tiêu chính trị kép của Washington: tái khẳng định lập trường bảo thủ trong chính sách văn hóa – xã hội và định hình lại vai trò của Mỹ trong hệ thống thể chế toàn cầu theo hướng có chọn lọc.
Trong bối cảnh ngày càng phản đối các chuẩn mực toàn cầu về đa dạng và bình đẳng mà Mỹ cho là mang tính áp đặt tư tưởng cánh tả, việc rút lui khỏi một tổ chức như UNESCO cho thấy chính quyền Trump muốn gửi đi thông điệp mạnh mẽ rằng Washington sẽ không tham gia và càng không tài trợ cho những thể chế quốc tế đi lệch khỏi lợi ích và hệ giá trị mà họ theo đuổi. Đồng thời, động thái này cũng là lời cảnh báo đối với các tổ chức quốc tế về nguy cơ đánh mất Mỹ nếu tiếp tục để Trung Quốc gia tăng ảnh hưởng hoặc duy trì lập trường mà Washington coi là thiên vị.
Nói cách khác, đây không chỉ là sự rút lui khỏi một diễn đàn quốc tế, mà là bước đi chiến lược nhằm định vị lại vai trò lãnh đạo toàn cầu của Mỹ theo cách có điều kiện, có chọn lọc và dựa trên nguyên tắc “phục vụ lợi ích quốc gia trước tiên”, đúng như khẩu hiệu xuyên suốt trong chính sách đối ngoại thời Trump: Nước Mỹ trên hết.
Minh Hiền