(Đà Nẵng). Việt Nam là một trong sáu quốc gia ASEAN tham gia Dự án “Giảm thiểu ô nhiễm và duy trì dòng chảy môi trường tại các vùng biển Đông Á thông qua quản lý tổng hợp lưu vực sông” (IRBM). Khu vực thí điểm chính của dự án tại Việt Nam là lưu vực Vu Gia – Thu Bồn và vùng biển ven bờ Đà Nẵng. Dự án IRBM đã được Bộ Tài nguyên và Môi trường trước đây phê duyệt theo Quyết định số 3343/QĐ-BTNMT ngày 18/10/2024.
Ngày 18/9, tại phường Bàn Thạch (gồm 3 xã, phường trung tâm của tỉnh Quảng Nam cũ sáp nhập lại là Tân Thạnh, Hòa Thuận và Tam Thăng, thành phố Tam Kỳ) đã diễn ra phiên họp tham vấn, thảo luận, xây dựng bộ chỉ số Nước – Năng lượng – Lương thực – Hệ sinh thái (Water-Energy-Food-Ecosystem/WEFE) lưu vực sông Vu Gia – Thu Bồn, do Sở Nông nghiệp và Môi trường thành phố Đà Nẵng, phối hợp với Cục Môi trường, Bộ Nông nghiệp và Môi trường cùng các bên liên quan phối hợp tổ chức.
Nguồn sống của hàng triệu người dân trong khu vực
Sông Vu Gia bắt nguồn từ vùng núi ở phía Tây Nam của tỉnh Quảng Nam và ở phía Bắc của tỉnh Kon Tum. Trong đó, khu vực thượng nguồn ở Phước Sơn (Quảng Nam cũ) được gọi là Đắk Mi, chảy theo hướng Nam lên Bắc. Khi qua địa bàn phía Đông huyện Nam Giang, sông được gọi là sông Cái. Tại đây, nó nhận một phụ lưu lớn ở phía Tây (tả ngạn), đó là sông Thanh.
Bắt đầu khi chảy sang huyện Đại Lộc (tỉnh Quảng Nam cũ), sông được gọi là Vu Gia và có dòng chảy theo hướng Đông-Tây. Sông Vu Gia chảy đến địa phận xã Đại Hòa ở phía Tây Đại Lộc thì tách ra làm hai dòng, một là sông Yên chảy lên phía Bắc hội lưu với sông Cầu Đỏ, dòng còn lại là sông Quá Giáng chảy hướng Đông-bắc hội lưu với sông Đò Toản (một chi lưu của sông Thu Bồn), sông Đò Toản sau đó hợp lưu với sông Cầu Đỏ tại ngã ba ranh giới các quận Cẩm Lệ, Hải Châu và Ngũ Hành Sơn (3 quận thuộc thành phố Đà Nẵng cũ).
Sông Thu Bồn bắt nguồn từ núi Ngọc Linh thuộc huyện Đăk Glei, tỉnh Kon Tum (nay là vùng Tây của tỉnh Quảng Ngãi) và đổ ra biển tại cửa Đại (trước đây thuộc phường Cẩm An, thành phố Hội An, tỉnh Quảng Nam, nay là Phường Cửa Đại, thuộc thành phố Đà Nẵng). Đáng lưu ý là một nhánh chảy vào sông Vĩnh Điện, nhập với sông Cẩm Lệ, sau đó hợp lưu dòng chảy, đổ về hướng Đông, hình thành sông Hàn (chảy giữa lòng đô thị Đà Nẵng xưa và nay).
Một phần nước của sông Thu Bồn (trước khi đổ ra biển tại cửa Đại, Hội An) chảy vào sông Trường Giang đổ ra vịnh An Hòa, Tam Quang, Núi Thành (tỉnh Quảng Nam cũ). Sông Thu Bồn cùng với sông Vu Gia, hợp lưu tại Đại Lộc, tạo thành hệ thống sông lớn có vai trò rất quan trọng đối với đời sống người dân xứ Quảng.
Với diện tích lưu vực rộng 10.350 km², sông Thu Bồn là một trong những sông nội địa có lưu vực lớn nhất Việt Nam. Phần lớn diện tích lưu vực sông chảy trong địa phận Quảng Nam và Đà Nẵng, nay là thành phố Đà Nẵng. Cả hai sông Vu Gia – Thu Bồn hợp lại được ghi nhận là 1 trong 10 lưu vực sông lớn nhất Việt Nam.
Vào năm 2024, cũng tại thành phố Tam Kỳ (tỉnh Quảng Nam cũ), Cục Quản lý tài nguyên nước (Bộ Tài nguyên và Môi trường trước đây), cùng Cơ quan Phát triển Pháp (AFD), Liên minh châu Âu (EU) phối hợp cùng UBND tỉnh Quảng Nam lúc đó, đã có phiên họp tham vấn bàn về “Quản lý tổng hợp tài nguyên nước và thành lập thí điểm tổ chức lưu vực sông Vu Gia – Thu Bồn”, nhằm đảm bảo an ninh, chất lượng nguồn nước, nâng cao khả năng ứng phó với biến đổi khí hậu và phòng chống thiên tai.
“Lưu vực sông Vu Gia – Thu Bồn là một trong những hệ thống sông ngòi lớn và quan trọng bậc nhất miền Trung, có diện tích khoảng 10.350 km². Đây là một hệ thống sông lớn, đóng vai trò nguồn sống chủ lực cho hàng triệu người dân trong khu vực. Không chỉ cung cấp nước sinh hoạt, tưới tiêu cho nông nghiệp, sông còn có ý nghĩa rất lớn về mặt kinh tế, văn hóa và sinh thái.
Tuy nhiên, lưu vực này đang phải đối mặt với nhiều thách thức nghiêm trọng. Bao gồm ô nhiễm nguồn nước do công nghiệp, nông nghiệp và đô thị hóa. Tình trạng suy thoái rừng đầu nguồn gây xói mòn, lũ quét. Xâm nhập mặn, hạn hán và lũ lụt ngày càng khốc liệt do tác động của biến đổi khí hậu. Kể cả mâu thuẫn, chồng chéo, trong khai thác sử dụng nước giữa các ngành và địa phương.
Những thách thức này cho thấy yêu cầu cấp thiết phải có cách tiếp cận tổng hợp, liên ngành và có sự tham gia rộng rãi của cộng đồng để bảo đảm an ninh nước, năng lượng, lương thực và duy trì hệ sinh thái.
Kết quả thảo luận tại phiên họp tham vấn, thảo luận, xây dựng bộ chỉ số lần này , sẽ là những cơ sở khoa học và thực tiễn quan trọng để xây dựng bộ công cụ giám sát mối liên kết Nước – Năng lượng – Lương thực – Hệ sinh thái áp dụng cho Việt Nam, đồng thời đóng góp cho báo cáo hiện trạng lưu vực sông Vu Gia – Thu Bồn”, ông Võ Như Toàn, Phó Giám đốc Sở Nông nghiệp và Môi trường thành phố Đà Nẵng chia sẻ và cho biết.
Mâu thuẫn, chồng chéo, trong khai thác sử dụng nước giữa các ngành và địa phương là điều có thật. Còn nhớ, trước đây UBND TP Đà Nẵng (cũ) từng nhiều lần có văn bản đề nghị các thủy điện Sông Bung và A Vương (lúc đó trên địa bàn tỉnh Quảng Nam) hạn chế phát điện, chỉ phát điện với lưu lượng hợp lý; ưu tiên tích nước, nhằm đảm bảo an ninh nguồn nước vùng hạ du lưu vực sông Vu Gia – Thu Bồn (trường hợp gần nhất là năm 2020).
Giải quyết các thách thức trên nguyên tắc tiếp cận mới và đảm bảo tính bền vững của mọi nguồn tài nguyên.
Được biết, lưu vực hai sông Vu Gia – Thu Bồn cùng vùng biển ven bờ Đà Nẵng là khu vực thí điểm chính của Việt Nam đăng ký tham gia dự án “Giảm thiểu ô nhiễm và duy trì dòng chảy môi trường tại các vùng biển Đông Á thông qua việc thực hiện quản lý tổng hợp lưu vực sông tại các nước ASEAN”. Dự án IRBM được Quỹ Môi trường Toàn cầu (GEF) tài trợ, uỷ thác thông qua Chương trình Phát triển Liên Hợp quốc (UNDP), Văn phòng UNDP khu vực tại Bangkok giữ vai trò lả cơ quan chủ trì dự án; triển khai thực hiện IRBM là Tổ chức nguồn lực PEMSEA (PEMSEA Resource Facility). Cùng với Campuchia, Indonésia, Lào, Malaisia và Philippines, Việt Nam là 1 trong 6 quốc gia ASEAN tham gia IRBM với thời gian triển khai dự án từ 2025 đến 2027.
Với quan điểm, Nước (Water) giữ vai trò thiết yếu trong hoạt động sản xuất lương thực (tưới tiêu), năng lượng (thủy điện, cấp nước cho các hệ thống làm mát của các nhà máy nhiệt điện), và chất lượng/sức khỏe các hệ sinh thái. Năng lượng (Energy), cần cho các hệ thống bơm, xử lý, phân phối nước, đặc biệt là đối với hoạt động sản xuất lương thực (phân bón, vận tải), tác động tới các hệ sinh thái thông qua phát thải khí thải và sử dụng đất. Lương thực (Food): phụ thuộc vào nước để tưới tiêu và năng lượng để sản xuất, chế biến và vận tải; các phương thức sản xuất nông nghiệp lại tác động tới nước và chất lượng/sức khỏe các hệ sinh thái. Hệ sinh thái (Ecosystem) đảm nhiệm vai trò cung cấp các dịch vụ thiết yếu như lọc nước, điều hòa khí hậu, vùng đệm điều tiết lũ lụt và đa dạng sinh học; có thể bị suy thoái do các hoạt động sử dụng nước, năng lượng và lương thực không bền vững; IRBM hướng đến cách tiếp cận qua tầm nhìn liên (đa) ngành, thay vì cách tiếp cận đơn ngành (như truyền thống). Mục tiêu nhằm giải quyết các thách thức và đảm bảo tính bền vững của tất cả các nguồn tài nguyên.
Phiên họp tham vấn ngày 19/9/2025 đi sâu vào 4 nội dung: Xác định những thách thức và mối đe dọa chính ảnh hưởng đến an ninh WEFE ở lưu vực sông Vu Gia Thu Bồn; Phân tích các biện pháp đang được triển khai, trong đó làm rõ những biện pháp hiệu quả và những biện pháp chưa hiệu quả; Nhận diện các kết quả cộng hưởng và đánh đổi trong mối liên kết WEFE. Đặc biệt là các thành viên tham gia phiên tham vấn đề xuất các khuyến nghị, tăng cường hiệu quả quản lý tổng hợp các nguồn tài nguyên nước trong khu vực.
Bài học kinh nghiệm cơ chế điều phối đa ngành từ chương trình quản lý tổng hợp vùng bờ
Trước thời điểm triển triển khai IRBM, Thành phố Đà Nẵng (cũ) cũng là địa phương thực hiện chương trình quản lý tổng hợp vùng bờ biển từ năm 2000. Với sự hỗ trợ về kỹ thuật và tài chính của Tổ chức Đối tác Quản lý môi trường các biển Đông Á (PEMSEA), liên tục trong 15 năm thực hiện quản lý tổng hợp vùng bờ biển,, thành phố Đà Nẵng đã trở thành một trong những địa phương dẫn đầu của Việt Nam về phát triển bền vững và quản lý môi trường. Dự án quản lý tổng hợp vùng bờ tại Đà Nẵng cũng là điểm trình diễn quốc gia về quản lý tổng hợp vùng bờ. Kết quả cơ bản nhất là đã tạo ra cơ chế điều phối đa ngành (phù hợp với cách tiếp cận của IRBM là quản lý đa ngành), giải quyết mâu thuẫn của các ngành với nhau.
Theo lãnh đạo Sở Nông nghiệp và Môi trường thành phố Đà Nẵng, phiên tham vấn các bên 19/9/2025 là “phù hợp với bối cảnh thực tiễn, trên tầm nhìn chung là nhận diện rõ hơn những thách thức, đi đến chính sách, cơ chế hỗ trợ chiến lược quản lý tổng hợp lưu vực. Bắt đầu từ đánh giá được cả rủi ro, lẫn cơ hội, nhìn nhận toàn diện tính tương hỗ và xung đột giữa các ngành: Nước, Năng lượng, Lương thực, Hệ sinh thái, … Quan trọng vẫn là phát huy sức mạnh tổng hợp , cùng đề xuất các giải pháp liên kết đa chiều, khả thi, thúc đẩy quản lý tổng hợp có hiệu quả lưu vực sông Vu Gia – Thu Bồn, hướng tới phát triển bền vững và thích ứng với biến đổi khí hậu.
Không đánh đổi môi trường vì phát triển kinh tế
Nghị quyết Đại hội đại biểu lần thứ I Đảng bộ thành phố Đà Nẵng, nhiệm kỳ 2025-2030, xác định thành phố sẽ đi tiên phong phát triển các mô hình kinh tế mới, trong đó có các mô hình , kinh tế xanh, kinh tế chia sẻ, kinh tế biển, ..Trong định hướng phát triển đô thị, Nghị quyết chỉ rõ “hướng thông minh, xanh, bền vững; phát triển các đô thị chức năng như: đô thị cảng biển, đô thị du lịch, đô thị giáo dục, đô thị di sản, …”. Trong các chỉ tiêu phấn đấu của nhiệm kỳ có tỷ lệ dân số đô thị được cung cấp nước sạch qua hệ thống cấp nước tập trung đạt 100%; tỷ lệ dân số nông thôn sử dụng nước sạch đáp ứng quy chuẩn đạt 80%.
Nghị quyết cũng khẳng định trong khai thác, sử dụng phải “tiết kiệm, hiệu quả, bền vững nguồn tài nguyên thiên nhiên, nhất là tài nguyên rừng, biển, đất đai, khoáng sản, gắn với bảo vệ môi trường sinh thái, phòng chống thiên tai, ứng phó với biến đổi khí hậu”. Xây dựng nông thôn mới toàn diện, giàu bản sắc theo mô hình phát triển nông nghiệp bền vững, nông thôn kiểu mẫu. Do vậy các tiêu chí xây dựng nông thôn mới của Đà Nẵng sẽ nâng cao về chất lượng. Những mục tiêu nêu trên càng cho thấy ý nghĩa quan trọng của yêu cầu quản lý tổng hợp hiệu quả lưu vực Vu Gia – Thu Bồn cùng vùng biển ven bờ Đà Nẵng.
Trao đổi với các cơ quan truyền thông tại phiên họp báo diễn ra sau Đại hội (trưa ngày 18/9), Phó Bí thư thường trực Thành ủy Đà Nẵng, ông Nguyễn Đình Vĩnh, nhấn mạnh rằng: “Thành phố Đà Nẵng mới, với không gian phát triển mới, động lực mới cũng nhất quán với quan điểm không đánh đổi môi trường với phát triển kinh tế, mà phải triển bền vững, phát triển xanh. Thành phố Đà Nẵng (cũ, khi chưa hợp nhất với tỉnh Quảng Nam) từng là địa phương tiên phong trong xây dựng thành phố Môi trường”./.
Trần Ngọc