Ngày nay, không gian mạng đã trở thành một môi trường văn hóa – xã hội “ảo” rộng lớn, nhưng lại có tác động trực tiếp đến đời sống con người. Nó mang đến nhiều giá trị tích cực, giúp ứng xử xã hội ngày càng văn minh. Tuy nhiên, mặt trái của không gian mạng cũng để lại không ít hệ lụy. Vì thế, việc xây dựng văn hóa ứng xử trên môi trường số một cách khoa học là yêu cầu cấp thiết, nhằm lan tỏa những giá trị tốt đẹp của nhân loại và tôn vinh bản sắc văn hóa dân tộc.
Ảnh minh họa
Tác động tiêu cực của không gian mạng hiện nay
Một thực tế đáng lo ngại là không gian mạng ngày càng bị “vẩn đục” bởi những hành vi ứng xử thiếu văn hóa, thiếu chuẩn mực. Không ít người lợi dụng diễn đàn công khai để công kích, nói xấu, bôi nhọ lẫn nhau. Đặc biệt, giới trẻ thường coi mạng xã hội chỉ là thế giới “ảo” nên có thể ẩn danh, từ đó dễ dãi trong giao tiếp, biến không gian mạng thành nơi phô diễn cái tôi cá nhân, soi mói đời tư hay bày tỏ định kiến với xã hội.
Hiện tượng a dua, “ném đá” tập thể trên mạng cũng ngày càng gia tăng. Nhiều người bày tỏ cảm xúc như thích, yêu thích, chia sẻ… một cách vô thức, theo thói quen, mà không cân nhắc hậu quả, thậm chí chưa từng đọc hay xem kỹ nội dung. Lối sống “ảo” trở nên phổ biến, nhất là trong giới trẻ: từ việc nuôi dưỡng suy nghĩ, ý tưởng dựa trên những giá trị hão huyền mà mạng xã hội mang lại, đến việc đăng tải hình ảnh gợi cảm để câu “like”, “comment” ảo nhằm tìm kiếm sự chú ý.
Trên không gian mạng, mọi hoạt động, cảm xúc và diễn biến tâm trạng của người dùng đều bị “phơi bày” qua các nền tảng, bất chấp những rào cản về thuần phong mỹ tục. Không ít người xa rời đời thực, dành quá nhiều thời gian, tinh thần cho thế giới ảo, dẫn đến hệ lụy như ảo giác, cô đơn, trầm cảm, thậm chí bất mãn. Đáng chú ý, có những người ngoài đời sống thờ ơ, lạnh lùng, nhưng trên mạng lại dạt dào cảm xúc trước những gì được chia sẻ.
Nhiều clip, hình ảnh ghi lại cảnh học sinh đánh nhau hay tai nạn giao thông thương tâm, trước ánh mắt tò mò, thờ ơ của người chứng kiến, thậm chí có người chỉ lo ghi hình mà không giúp đỡ. Trớ trêu thay, chính những con người vô cảm ấy khi sự việc được đưa lên mạng lại bày tỏ xót xa, thương cảm ở đời sống ảo.
Hiện nay, ngôn ngữ trên không gian mạng ngày càng lai căng, làm phai nhạt sự trong sáng của tiếng Việt. Xu hướng kết hợp tiếng Việt với ngoại ngữ, phổ biến là tiếng Anh, đang gia tăng ở mức đáng báo động. Nhiều người sử dụng tiếng Việt theo cách “lạ hóa”, khó hiểu; lạm dụng tiếng lóng, viết sai chính tả, thêm bớt hoặc thay đổi chữ cái, viết hoa tùy tiện.
Không chỉ dừng lại ở sự biến dạng ngôn ngữ, trên không gian mạng còn xuất hiện nhiều biểu hiện lệch chuẩn về tư tưởng, đạo đức và văn hóa truyền thống. Thực trạng này diễn ra phổ biến và đã đến mức đáng báo động. Nếu thiếu những thiết chế và chế tài phù hợp để kiểm soát, nguy cơ các lệch chuẩn này lan rộng và biến thành những hành vi nguy hại cho xã hội là hoàn toàn có thể xảy ra.
ảnh minh cuộc thi do trường Đại học mở Thành phố Hồ Chí Minh tổ chức
Giải pháp xây dựng văn hóa ứng xử trên không gian mạng
Một là, nâng cao ý thức và rèn luyện đạo đức, làm nền tảng cho hành vi ứng xử văn hóa trên không gian mạng. Người dùng cần tôn trọng, lắng nghe, chia sẻ và đồng cảm với người khác; bình luận một cách khách quan, tế nhị, tránh nói xấu, kéo bè phái nhằm hạ thấp danh dự, nhân phẩm. Nên quản lý danh sách bạn bè hợp lý, không kết bạn tràn lan gây khó kiểm soát thông tin; cân nhắc kỹ trước khi kết bạn mới.
Mỗi lời nói, mỗi hình ảnh đăng tải phải có trách nhiệm, kiểm chứng nguồn tin trước khi chia sẻ, tránh phát ngôn vội vàng hoặc ác ý. Không đăng tải hình ảnh phản cảm, khiêu dâm, bạo lực hay ghi lại trong bối cảnh không phù hợp như đám tang, tai nạn… để phòng ngừa bị kẻ xấu lợi dụng. Trước khi chia sẻ hình ảnh hoặc câu chuyện của người khác, cần có sự đồng ý của họ. Đồng thời, cần giữ gìn bản sắc văn hóa dân tộc và sự trong sáng của tiếng Việt khi giao tiếp, tránh sử dụng ngôn ngữ tục tĩu, lai căng, tiếng lóng hay ký hiệu khó hiểu.
Hai là, đẩy mạnh tuyên truyền, phổ biến Luật An ninh mạng để mỗi người hiểu rõ ý nghĩa, giá trị, quyền lợi, nghĩa vụ, trách nhiệm cũng như những hành vi bị cấm khi tham gia môi trường số. Luật An ninh mạng không chỉ bảo vệ người dùng hợp pháp mà còn góp phần phòng ngừa, đấu tranh với hành vi lợi dụng không gian mạng để xâm phạm an ninh quốc gia, chống phá Nhà nước, tuyên truyền tư tưởng lệch lạc, kích động, gây rối. Đồng thời, luật còn tạo cơ sở pháp lý trong việc ngăn chặn, ứng phó và khắc phục hậu quả từ các đợt tấn công mạng, khủng bố mạng, thậm chí là nguy cơ chiến tranh mạng.
Luật An ninh mạng quy định rõ những hành vi bị nghiêm cấm trong văn hóa ứng xử trên không gian mạng, như: xúc phạm nghiêm trọng danh dự, uy tín, nhân phẩm của người khác; tung tin bịa đặt, sai sự thật gây ảnh hưởng đến cá nhân, tổ chức; hoạt động mại dâm, tệ nạn xã hội, mua bán người; đăng tải thông tin dâm ô, đồi trụy, bạo lực, tội ác; phá hoại thuần phong mỹ tục, xâm hại đạo đức xã hội và sức khỏe cộng đồng.
Những quy định này hoàn toàn không xâm phạm quyền con người, không cản trở tự do ngôn luận hay hoạt động chính đáng của cá nhân, tổ chức. Thực hiện đúng Luật An ninh mạng chính là tự bảo vệ mình, bảo vệ người thân và gia đình, đồng thời góp phần giữ gìn an ninh quốc gia trong môi trường số.
Ba là, Nhà nước cần sớm nghiên cứu, ban hành Bộ quy tắc ứng xử trên không gian mạng, hướng tới xây dựng môi trường mạng lành mạnh, an toàn. Tại kỳ họp thứ 4, Quốc hội khóa XIV, Nghị quyết của Quốc hội đã nêu rõ: “Xây dựng và triển khai bộ quy tắc ứng xử trên mạng xã hội cho các nhà cung cấp dịch vụ và người sử dụng mạng xã hội tại Việt Nam, hướng tới xây dựng môi trường mạng lành mạnh, an toàn tại Việt Nam”.
Mặc dù Luật An ninh mạng 2018 đã có quy định cụ thể về xử lý vi phạm, song việc ban hành Bộ quy tắc ứng xử trên mạng xã hội vẫn rất cần thiết. Khác với luật, quy tắc ứng xử không đặt ra chế tài xử lý mà chỉ đề ra chuẩn mực thái độ, hành vi, mang tính định hướng, khuyến khích, cảnh báo nhằm phát huy mặt tích cực, hạn chế tác động tiêu cực và nâng cao văn hóa ứng xử cho người dùng.
Theo đó, Bộ quy tắc ứng xử trên mạng xã hội sẽ bao gồm các nguyên tắc chung: tôn trọng – trách nhiệm – lành mạnh – an toàn. Ngoài ra, còn có quy định cụ thể với từng đối tượng. Chẳng hạn, cán bộ, công chức, viên chức và người lao động trong cơ quan nhà nước không được ứng xử trái với chuẩn mực đạo đức công vụ, đạo đức nghề nghiệp; công dân nói chung cần ứng xử có văn hóa, không dùng ngôn từ kích động bạo lực, hận thù.
Bốn là, phát huy vai trò nêu gương của cán bộ, đảng viên, thầy cô giáo, đồng thời tăng cường phối hợp giữa tổ chức, cơ quan, nhà trường và gia đình trong việc xây dựng văn hóa ứng xử trên không gian mạng. Các cơ sở giáo dục cần đưa nội dung về an ninh mạng, an toàn thông tin vào chương trình giảng dạy phù hợp với từng cấp học, ngành học; triển khai hiệu quả Đề án “Xây dựng văn hóa ứng xử trong trường học giai đoạn 2018 – 2025” do Thủ tướng Chính phủ phê duyệt. Trọng tâm là giáo dục văn hóa ứng xử văn minh, lịch sự, bồi dưỡng kỹ năng ứng phó với tình huống phát sinh trên mạng; đồng thời phát động những phong trào ứng xử văn hóa, chủ động chỉ rõ các trào lưu phản văn hóa và hướng dẫn biện pháp phòng tránh.
Cán bộ, đảng viên, thầy cô giáo và phụ huynh cần gương mẫu trong hành vi ứng xử trên mạng để học sinh, sinh viên noi theo. Các bậc cha mẹ nên quản lý chặt chẽ việc con em tham gia không gian mạng nhưng không làm ảnh hưởng quyền tự do cá nhân; đồng thời thường xuyên trao đổi, khuyên nhủ, yêu cầu kê khai trung thực các tài khoản, kết bạn với con cái để theo dõi bài viết, bình luận và kịp thời định hướng, điều chỉnh khi cần thiết.
Năm là, ứng dụng các giải pháp khoa học – công nghệ để hỗ trợ xây dựng văn hóa ứng xử trên không gian mạng. Bên cạnh việc thực thi luật, quy tắc ứng xử và chế tài cụ thể, cần tận dụng công nghệ nhằm bảo đảm an toàn và lành mạnh cho môi trường số. Người dùng phải chủ động bảo mật thông tin cá nhân, giữ kín mật khẩu, thiết lập chế độ riêng tư phù hợp, chỉ cho phép bạn bè thân thiết truy cập. Đồng thời, khuyến khích sử dụng phần mềm lọc, ngăn chặn thông tin xấu độc ngay từ khi mới đăng tải, cũng như tham khảo tư vấn từ các chuyên gia công nghệ để có kỹ năng sử dụng mạng an toàn.
Các cơ quan chức năng cần thành lập bộ phận chuyên trách nhằm rà soát, phát hiện nhanh chóng những bài viết sai sự thật, nội dung xúc phạm, hình ảnh phản cảm, sau đó phối hợp với nhà cung cấp dịch vụ yêu cầu xử lý, gỡ bỏ kịp thời.
Như vậy, không gian mạng không chỉ là phương tiện giao tiếp, giải trí mà đã trở thành một bộ phận quan trọng trong “hệ sinh thái mới” của đời sống hiện đại, mang lại nhiều lợi ích thiết thực cho sự phát triển xã hội và con người. Tuy nhiên, nếu thiếu định hướng tích cực, nơi đây sẽ dễ dàng trở thành mảnh đất màu mỡ cho những hành vi lệch chuẩn, những biến dạng văn hóa và suy thoái trong ứng xử. Nguy hiểm hơn, những hệ lụy ấy không chỉ dừng lại ở phạm vi cá nhân hay cộng đồng nhỏ lẻ, mà còn có thể lan rộng, tác động tiêu cực đến đời sống xã hội, làm xói mòn các giá trị truyền thống, thậm chí tiềm ẩn nguy cơ ảnh hưởng tới an ninh quốc gia.
Bởi vậy, xây dựng văn hóa ứng xử văn minh, lành mạnh trên không gian mạng phải được coi là nhiệm vụ cấp thiết, vừa mang tính chiến lược, vừa đòi hỏi sự vào cuộc đồng bộ của Nhà nước, tổ chức, gia đình và từng cá nhân. Chỉ khi mỗi người ý thức đầy đủ trách nhiệm của mình, sử dụng mạng xã hội một cách chuẩn mực và nhân văn, thì không gian mạng mới thực sự trở thành môi trường an toàn, hữu ích, góp phần lan tỏa những giá trị tốt đẹp của dân tộc và nhân loại.
Nguyễn Văn Bách – Lê Hoa Thiệu/Học viện Chính trị, Bộ Quốc phòng
Tài liệu tham khảo
1.Quốc hội nước cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam, Nghị quyết số 55/2017/QH14 ngày 24/11/2017 về hoạt động chất vấn tại kỳ họp thứ 4, Quốc hội khóa XIV, Hà Nội.
2.Bộ Thông tin và Truyền thông, số 874/QĐ-BTTTT, ngày 17/6/2021, Quyết định về việc ban hành bộ quy tắc ứng xử trên mạng xã hội. Hà Nội.