Tại Hội nghị thế giới về Chính sách văn hoá và Phát triển bền vững (MONDIACULT 2025) diễn ra từ ngày 29/9 đến 1/10/2025 ở Barcelona (Tây Ban Nha) vừa qua, UNESCO đã công bố một báo cáo quan trọng mang tên “Culture: The Missing SDG”. Báo cáo này được coi như một bước ngoặt lớn, khẳng định văn hoá không chỉ là nền tảng tinh thần mà còn phải trở thành một mục tiêu phát triển độc lập trong hệ thống toàn cầu sau năm 2030.
Văn hoá – từ công cụ đến mục tiêu
Điểm nhấn mạnh mẽ nhất của báo cáo là đề xuất coi văn hoá như một “mục tiêu phát triển bền vững” riêng biệt, chứ không chỉ là công cụ hỗ trợ các lĩnh vực khác. Điều này đồng nghĩa với việc văn hoá cần có chỉ tiêu rõ ràng, có nguồn đầu tư ổn định và trách nhiệm giải trình minh bạch – những yếu tố vốn chỉ áp dụng cho các mục tiêu SDG khác.
UNESCO giới thiệu một Results Framework mới với 6 lĩnh vực tác động, gần 100 chỉ số, trong đó có 28 chỉ số dành riêng cho bình đẳng giới. Báo cáo cũng khuyến nghị các quốc gia nhanh chóng đồng bộ hoá hệ thống thống kê văn hoá quốc gia theo Khung Thống kê Văn hoá 2025 và bộ chỉ số Culture|2030. Cách tiếp cận này không chỉ dừng lại ở những con số định lượng (chi tiêu, GDP văn hoá, việc làm…) mà còn mở rộng sang dữ liệu định tính, như mức độ tham gia cộng đồng hay trải nghiệm văn hoá của người dân.
Một điểm nổi bật khác là việc UNESCO đặt công bằng giới làm trục xuyên suốt. 28 chỉ số về giới được đưa vào khung theo dõi chính thức, kèm lời kêu gọi các nước đánh giá tác động giới trong toàn bộ quá trình hoạch định chính sách văn hoá. Đây là bước tiến mạnh mẽ nhằm bảo đảm cơ hội tiếp cận và hưởng lợi công bằng cho phụ nữ, nghệ sĩ ở vùng nông thôn, dân tộc thiểu số và các nhóm dễ bị tổn thương.
Báo cáo chỉ ra rằng việc bảo tồn di sản ngày nay không thể tách rời yếu tố khí hậu, thiên tai và sự bùng nổ của du lịch. UNESCO khuyến nghị mỗi quốc gia cần lồng ghép các kế hoạch giảm rủi ro thiên tai và thích ứng khí hậu vào chiến lược quản lý di sản, đồng thời kiểm soát dòng khách du lịch để vừa phát huy giá trị vừa tránh nguy cơ “thương mại hoá quá mức” văn hoá.
Một vấn đề nhức nhối được UNESCO thẳng thắn nêu ra là tình trạng buôn lậu, mất cắp hiện vật và những khó khăn pháp lý khi tiến hành hoàn trả cổ vật. Khoảng 25% quốc gia cho biết họ gặp “bất tương thích tư pháp” khi thực hiện các phán quyết liên quan đến di sản. Giải pháp được khuyến nghị là xây dựng cơ sở dữ liệu hiện vật bị đánh cắp, thúc đẩy cơ chế phối hợp liên ngành và thử nghiệm các phương thức giải quyết tranh chấp mới.
Không nằm ngoài dòng chảy của thời đại, báo cáo MONDIACULT 2025 dành hẳn một phần phân tích tác động của trí tuệ nhân tạo (AI) đối với sáng tạo văn hoá. AI được xem vừa là cơ hội, vừa là mối đe doạ: nó mở ra tiềm năng phát triển nhưng cũng gây lo ngại về quyền tác giả, thu nhập và sự công bằng trong thị trường sáng tạo. UNESCO kêu gọi ban hành khung quản trị AI minh bạch, đồng thời bảo đảm quyền lợi, bảo hiểm xã hội và môi trường lao động tử tế cho nghệ sĩ.
Báo cáo cũng làm rõ sự chênh lệch đáng kể về chi tiêu công cho văn hoá giữa các khu vực. Nếu ở châu Âu và Bắc Mỹ, mức chi bình quân đầu người lên tới 418 USD, thì ở Nam Á chỉ khoảng 3 USD, còn vùng cận Sahara chưa đến 2 USD. Khoảng cách này đặt ra yêu cầu cấp bách về các cơ chế hợp tác đa phương, chia sẻ tài chính và hỗ trợ kỹ thuật cho các nước đang phát triển.
Liên hệ với Việt Nam – những bước đi khả thi.
Từ những khuyến nghị toàn cầu, có thể rút ra cho Việt Nam một số định hướng cụ thể:
Nhanh chóng đồng bộ hoá hệ thống chỉ số văn hoá quốc gia với UNESCO, xây dựng Culture Satellite Account để đo đóng góp của văn hoá vào GDP và việc làm.
Tăng cường dữ liệu phân tách theo giới, đồng thời hoàn thiện cơ sở dữ liệu quốc gia về hiện vật, kết nối với hải quan và lực lượng chức năng để ngăn chặn buôn lậu.
Rà soát pháp luật về hoàn trả hiện vật, thiết lập cơ chế giải quyết tranh chấp ngoài tư pháp.
Đầu tư cho bảo tồn di sản gắn với thích ứng khí hậu, đồng thời bảo đảm chính sách an sinh và thu nhập công bằng cho nghệ sĩ trong bối cảnh số hoá.
Mở rộng ngân sách dành cho văn hoá và tích cực tham gia các mạng lưới quốc tế như UNESCO Creative Cities hay Culture|2030 để tranh thủ hỗ trợ kỹ thuật và đào tạo.
MONDIACULT 2025 không chỉ là một bản báo cáo, mà còn là lời khẳng định: đã đến lúc văn hoá trở thành “mục tiêu còn thiếu” trong phát triển bền vững toàn cầu. UNESCO đang dịch chuyển từ những lời kêu gọi chung chung sang việc trao cho các quốc gia những công cụ cụ thể, có thể đo lường và áp dụng ngay. Với Việt Nam, cơ hội nằm ở chỗ biết tận dụng các khuyến nghị để củng cố dữ liệu, hoàn thiện khung pháp lý và bảo vệ quyền lợi của những người làm văn hoá. Đó cũng chính là con đường để văn hoá không chỉ là niềm tự hào, mà còn trở thành động lực phát triển đất nước trong kỷ nguyên mới.
Hương Bình