Trên hành trình xây dựng một Việt Nam hùng cường như Bác Hồ hằng mong, thanh niên giữ vai trò tiên phong, là lực lượng kiến tạo tương lai. Trong bối cảnh hội nhập sâu rộng, bên cạnh cơ hội phát triển, họ cũng đối mặt với nhiều thách thức về văn hóa, đạo đức. Vì thế, giáo dục văn hóa đạo đức theo tư tưởng Hồ Chí Minh trở nên cấp thiết, không chỉ là trách nhiệm của các cấp, mà còn là nhu cầu tự thân của mỗi người trẻ hôm nay.
Tư tưởng Hồ Chí Minh về văn hóa đạo đức là một hệ thống quan điểm toàn diện và sâu sắc, kết tinh những giá trị truyền thống tốt đẹp của dân tộc, tinh hoa văn hóa nhân loại, cùng với những nguyên lý cách mạng của chủ nghĩa Mác – Lênin. Chủ tịch Hồ Chí Minh không chỉ là nhà cách mạng vĩ đại, lãnh tụ thiên tài của dân tộc, mà còn là nhà văn hóa lớn, nhà giáo dục lỗi lạc. Những lời dạy, tác phẩm và tư tưởng của Người là di sản tinh thần vô giá, đóng vai trò định hướng cho sự phát triển toàn diện của con người Việt Nam, đặc biệt là thế hệ trẻ, lực lượng kế tục sự nghiệp cách mạng và kiến tạo tương lai đất nước.
Chủ tịch Hồ Chí Minh tiếp cận văn hóa theo cách nhìn rộng lớn, bao quát toàn diện đời sống tinh thần của xã hội, từ tư tưởng, đạo đức, lối sống đến phong tục, tập quán và nghệ thuật. Người khẳng định văn hóa là “nền tảng tinh thần của xã hội”, là “sức mạnh nội sinh” của dân tộc. Tại Hội nghị cán bộ văn hóa toàn quốc lần thứ nhất năm 1946, Ngườikhẳng định: “Văn hóa soi đường cho quốc dân đi” [1]. Câu nói này khẳng định vai trò dẫn dắt, định hướng của văn hóa đối với sự phát triển của một quốc gia, một dân tộc. Người nhấn mạnh tính dân tộc, tính khoa học và tính đại chúng của nền văn hóa mới. Văn hóa phải kế thừa và phát huy những giá trị tốt đẹp của văn hóa dân tộc, đồng thời tiếp thu có chọn lọc tinh hoa văn hóa nhân loại. Văn hóa phải dựa trên cơ sở khoa học, phản ánh đúng hiện thực khách quan và phục vụ đông đảo quần chúng Nhân dân.
Đạo đức Hồ Chí Minh là đạo đức cách mạng, lấy chủ nghĩa Mác – Lênin làm nền tảng, kết hợp với những giá trị đạo đức truyền thống của dân tộc, biểu hiện ở một số nội dung cơ bản như sau:
Một là, trung với nước, hiếu với dân, đây là phẩm chất đạo đức hàng đầu, xuyên suốt cuộc đời hoạt động cách mạng của Hồ Chí Minh. Người dạy: “Trung với nước, hiếu với dân là đạo lý làm người” [2]. Lòng trung thành tuyệt đối với Tổ quốc, với sự nghiệp cách mạng của Đảng, gắn bó mật thiết với nhân dân, hết lòng phục vụ nhân dân là thước đo cao nhất của đạo đức cách mạng.
Hai là, yêu thương con người, sống có tình nghĩa. Hồ Chí Minh luôn đề cao tình yêu thương đồng bào, đồng chí, yêu thương nhân loại cần lao. Người dạy: “Thương yêu lẫn nhau, giúp đỡ lẫn nhau” [3]. Tinh thần nhân ái, vị tha, sẵn sàng giúp đỡ người khác là một phẩm chất cao đẹp trong đạo đức của Người.
Thứ ba, cần, kiệm, liêm, chính, chí công vô tư, đây là những phẩm chất đạo đức cơ bản, cần thiết đối với mỗi cán bộ, đảng viên và mỗi người dân. Người giải thích: “Cần tức là siêng năng, chăm chỉ, cố gắng dẻo dai… Kiệm tức là không xa xỉ, không hoang phí, không bừa bãi… Liêm tức là trong sạch, không tham lam… Chính tức là ngay thẳng, đứng đắn… Chí công vô tư tức là đặt lợi ích của Đảng, của nhân dân lên trên hết” [4]. Những phẩm chất này là nền tảng để xây dựng một xã hội công bằng, văn minh.
Thứ tư, tinh thần quốc tế trong sáng. Hồ Chí Minh luôn đề cao tinh thần đoàn kết quốc tế, ủng hộ các phong trào giải phóng dân tộc trên thế giới. Người dạy: “Bốn phương vô sản đều là anh em” [5]. Tinh thần quốc tế cao cả của Người góp phần vào sự nghiệp hòa bình và tiến bộ của nhân loại.
Thứ năm, khiêm tốn, giản dị. Hồ Chí Minh là một tấm gương sáng ngời về sự khiêm tốn, giản dị trong lối sống. Người luôn gần gũi với nhân dân, không thích phô trương, hình thức. Người dạy: “Mình vì mọi người, mọi người vì mình” [6], thể hiện sự hòa mình vào tập thể, sống vì lợi ích chung.
Trong tư tưởng Hồ Chí Minh, văn hóa và đạo đức có mối quan hệ biện chứng, gắn bó chặt chẽ và tác động qua lại lẫn nhau. Văn hóa là nền tảng tinh thần của xã hội, là môi trường nuôi dưỡng và phát triển đạo đức. Ngược lại, đạo đức là một bộ phận cốt lõi của văn hóa, đồng thời là thước đo trình độ văn minh của mỗi quốc gia, dân tộc. Một nền văn hóa tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc sẽ tạo điều kiện thuận lợi cho việc hình thành và bồi dưỡng những phẩm chất đạo đức tốt đẹp. Ngược lại, khi đạo đức xã hội bị suy thoái, văn hóa cũng khó có thể phát triển đúng hướng và bền vững. Trong bối cảnh đất nước đang bước vào kỷ nguyên vươn mình mạnh mẽ, hội nhập sâu rộng vào nền kinh tế thế giới, việc giáo dục văn hóa đạo đức Hồ Chí Minh cho thanh niên có vai trò và ý nghĩa vô cùng quan trọng.
Thứ nhất, giúp định hướng giá trị, bồi đắp lý tưởng cách mạng
Tư tưởng Hồ Chí Minh về văn hóa đạo đức là hệ giá trị chuẩn mực, giúp thanh niên xác định được lẽ sống, mục tiêu phấn đấu đúng đắn. Giáo dục những giá trị này giúp thanh niên nuôi dưỡng lý tưởng cách mạng, khát vọng cống hiến cho sự nghiệp xây dựng và bảo vệ Tổ quốc. Trong Di chúc, Người căn dặn: “Bồi dưỡng thế hệ cách mạng cho đời sau là một việc rất quan trọng và rất cần thiết” 1 [7]. Điều này cho thấy tầm quan trọng đặc biệt của việc giáo dục lý tưởng, đạo đức cho thế hệ trẻ.
Thứ hai, nâng cao nhận thức về bản sắc văn hóa dân tộc
Giáo dục văn hóa Hồ Chí Minh giúp thanh niên hiểu sâu sắc về lịch sử, truyền thống văn hóa tốt đẹp của dân tộc, khơi dậy lòng tự hào, tự tôn dân tộc. Trong bối cảnh giao lưu văn hóa ngày càng sâu rộng, việc nắm vững bản sắc văn hóa dân tộc là “vaccine” hiệu quả để thanh niên không bị hòa tan, đánh mất bản sắc. Hồ Chí Minh luôn nhắc nhở: “Dân ta phải biết sử ta, cho tường gốc tích nước nhà Việt Nam” [8].
Thứ ba, xây dựng nhân cách cao đẹp, lối sống văn minh
Những phẩm chất đạo đức Hồ Chí Minh như trung thực, thẳng thắn, cần cù, tiết kiệm, yêu thương con người… là những viên gạch quý giá để xây dựng nhân cách cao đẹp cho thanh niên. Giáo dục đạo đức Hồ Chí Minh giúp thanh niên hình thành lối sống lành mạnh, văn minh, có trách nhiệm với bản thân, gia đình và xã hội. Người luôn quan tâm đến việc giáo dục đạo đức cho thanh niên, coi đó là “gốc của người cách mạng” [9].
Thứ tư, tạo sức đề kháng trước những tác động tiêu cực
Trong kỷ nguyên số, thanh niên dễ dàng tiếp cận với nhiều luồng thông tin khác nhau, cả tích cực lẫn tiêu cực. Việc giáo dục văn hóa đạo đức Hồ Chí Minh giúp thanh niên có bản lĩnh vững vàng, khả năng phân biệt đúng sai, tốt xấu, từ đó tạo sức đề kháng trước những cám dỗ vật chất, lối sống thực dụng, văn hóa độc hại. Hồ Chí Minh đã sớm nhìn thấy những nguy cơ này và căn dặn: “Phải chống lại những cái gì cũ kỹ, hư hỏng, để tạo ra những cái gì mới mẻ, tốt tươi” [10].
Thứ năm, phát huy vai trò xung kích, sáng tạo của thanh niên
Một thế hệ thanh niên được trang bị vững chắc về văn hóa đạo đức Hồ Chí Minh sẽ có tinh thần trách nhiệm cao, dám nghĩ, dám làm, không ngừng học hỏi, sáng tạo, đóng góp tích cực vào sự nghiệp xây dựng và bảo vệ Tổ quốc. Hồ Chí Minh luôn đặt niềm tin vào sức mạnh của thanh niên: “Thanh niên là người chủ tương lai của nước nhà… Nước nhà thịnh hay suy, yếu hay mạnh một phần lớn là do các thanh niên” [11].
Bên cạnh những kết quả tích cực, công tác giáo dục văn hóa đạo đức Hồ Chí Minh cho thanh niên hiện nay vẫn còn bộc lộ một số hạn chế và đang đối mặt với không ít thách thức. Về nội dung và phương pháp, hình thức giáo dục còn mang tính khô khan, nặng lý thuyết, thiếu sự đổi mới sáng tạo, dẫn đến việc chưa thực sự thu hút và khơi gợi được sự quan tâm, hứng thú của thanh niên.
Mặt khác, tác động từ mặt trái của cơ chế thị trường và quá trình hội nhập quốc tế sâu rộng đang ảnh hưởng đến tư duy và lối sống của một bộ phận giới trẻ. Xu hướng thực dụng, đề cao vật chất, cùng với sự du nhập thiếu chọn lọc của văn hóa ngoại lai đã và đang tạo nên những biểu hiện lệch chuẩn trong nhận thức và hành vi.
Thêm vào đó, vai trò nêu gương của một số cán bộ, đảng viên chưa được thể hiện rõ nét; tình trạng suy thoái về tư tưởng chính trị, đạo đức, lối sống vẫn còn tồn tại trong một bộ phận cán bộ, làm suy giảm niềm tin và ảnh hưởng tiêu cực đến quá trình giáo dục đạo đức cho thanh niên.
Sự bùng nổ của công nghệ thông tin, đặc biệt là mạng xã hội, bên cạnh những mặt tích cực, cũng tiềm ẩn nhiều nguy cơ. Việc tiếp cận thông tin sai lệch, văn hóa phẩm độc hại, lối sống ảo… đang tác động tiêu cực đến nhận thức, hành vi và quá trình hình thành nhân cách của giới trẻ.
Cuối cùng, môi trường gia đình và xã hội chưa thực sự là điểm tựa vững chắc cho quá trình giáo dục đạo đức. Sự buông lỏng quản lý, thiếu sự quan tâm, định hướng đúng đắn từ phía gia đình, nhà trường và cộng đồng cũng là những yếu tố làm suy giảm hiệu quả của công tác giáo dục văn hóa đạo đức cho thanh niên.
Vì vậy, nhằm nâng cao hiệu quả giáo dục văn hóa đạo đức Hồ Chí Minh cho thanh niên trong giai đoạn hiện nay, cần thiết phải triển khai đồng bộ và hiệu quả một số giải pháp sau:
Thứ nhất, đổi mới nội dung và phương pháp giáo dục.
Thiết kế nội dung giáo dục gần gũi, thiết thực, chú trọng lồng ghép các câu chuyện, tấm gương đạo đức Hồ Chí Minh trong các môn học, hoạt động ngoại khóa. Nội dung giáo dục cần gắn liền với thực tiễn cuộc sống, giải quyết những vấn đề đạo đức mà thanh niên quan tâm. Cùng với đó, cần đa dạng hóa hình thức giáo dục, sử dụng các phương pháp giáo dục tích cực, sáng tạo, phù hợp với đặc điểm tâm lý của thanh niên như tổ chức các diễn đàn, hội thảo, cuộc thi, hoạt động tình nguyện, chiếu phim tư liệu, sân khấu hóa…Chú trọng ứng dụng công nghệ thông tin, tận dụng ưu thế của internet và mạng xã hội để truyền tải thông tin, tạo ra các kênh tương tác trực tuyến, các trò chơi giáo dục, các ứng dụng học tập về tư tưởng, đạo đức Hồ Chí Minh.
Thứ hai, luôn phát huy vai trò tiền phong, gương mẫu của cán bộ, đảng viên.
Thường xuyên nâng cao ý thức tu dưỡng, rèn luyện đạo đức của cán bộ, đảng viên. Cán bộ, đảng viên, đặc biệt là những người trực tiếp làm công tác giáo dục, phải thực sự là tấm gương sáng về tư tưởng, đạo đức, lối sống để thanh niên noi theo. Hồ Chí Minh đã dạy: “Một tấm gương sống còn có giá trị hơn một trăm bài diễn văn tuyên truyền” [12]. Đồng thời, xây dựng môi trường văn hóa lành mạnh, tạo ra một môi trường xã hội mà ở đó những giá trị đạo đức tốt đẹp được đề cao, những hành vi tiêu cực bị phê phán.
Thứ ba, kết hợp giữa giáo dục trong gia đình và cộng đồng.
Phát huy vai trò quan trọng của gia đình, cha mẹ cần là những người thầy đầu tiên, định hướng cho con cái về các giá trị đạo đức, tạo môi trường gia đình ấm áp, yêu thương, làm gương cho con cái. Cùng với đó, phải thường xuyên quan tâm xây dựng cộng đồng văn hóa, phát huy hiệu quả vai trò của các tổ chức đoàn thể, các thiết chế văn hóa ở cơ sở trong việc giáo dục đạo đức cho thanh niên. Tổ chức các hoạt động văn hóa, thể thao lành mạnh, tạo sân chơi bổ ích cho thanh niên.
Thứ tư, tăng cường giáo dục thông qua các phương tiện truyền thông.
Đẩy mạnh tuyên truyền về tư tưởng, đạo đức Hồ Chí Minh, các cơ quan báo chí, truyền hình cần tăng cường các chương trình, chuyên mục về gương người tốt, việc tốt, về những giá trị đạo đức cao đẹp. Song song với giáo dục, tuyên truyền cần tích cực đấu tranh phản bác các thông tin sai lệch, độc hại, chủ động định hướng dư luận, vạch trần những luận điệu xuyên tạc, phủ nhận giá trị tư tưởng, đạo đức Hồ Chí Minh.
Thứ năm, xây dựng cơ chế, chính sách hỗ trợ thanh niên.
Kịp thời ban hành các chính sách khuyến khích, chính sách khen thưởng, động viên những thanh niên có thành tích xuất sắc trong học tập, rèn luyện đạo đức, có nhiều đóng góp cho xã hội. Tăng cường đầu tư cơ sở vật chất, trang thiết bị, đội ngũ cán bộ làm công tác giáo dục đạo đức cho thanh niên.
Bảo vệ nền tảng tư tưởng của Đảng trong thanh niên Việt Nam hiện nay
Giáo dục văn hóa đạo đức Hồ Chí Minh cho thanh niên Việt Nam trong kỷ nguyên phát triển mới là nhiệm vụ chiến lược, có ý nghĩa quyết định đối với tương lai bền vững của đất nước. Những giá trị cao đẹp trong tư tưởng, đạo đức của Người sẽ luôn là ngọn hải đăng soi sáng, định hướng cho thế hệ trẻ vững bước trên con đường hội nhập và phát triển. Với khát vọng cống hiến, tinh thần sáng tạo và nhiệt huyết, thanh niên Việt Nam hôm nay cần tích cực học tập, rèn luyện theo gương Bác, để mỗi hành động, mỗi việc làm dù nhỏ cũng góp phần dựng xây một Việt Nam hùng cường như Người hằng mong muốn.
TS.Vũ Cảnh Lâm/Học viện Kỹ thuật quân sự
[1] Hồ Chí Minh (1996), Toàn tập, Tập 4, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội, tr. 479.
[2] Hồ Chí Minh (2011), Về công tác vận động thanh niên, Nxb Thanh niên, Hà Nội, tr. 11.
[3] Hồ Chí Minh (1995), Toàn tập, Tập 3, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội, tr. 277.
[4] Hồ Chí Minh (1996), Toàn tập, Tập 5, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội, tr. 634-635.
[5] Hồ Chí Minh (2011), Về đoàn kết quốc tế, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội, tr. 15.
[6] Hồ Chí Minh (1996), Toàn tập, Tập 6, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội, tr. 117.
[7] Hồ Chí Minh (1996), Toàn tập, Tập 15, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội, tr. 623.
[8] Hồ Chí Minh (1995), Toàn tập, Tập 2, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội, tr. 271.
[9] Hồ Chí Minh (1996), Toàn tập, Tập 5, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội, tr. 291.
[10] Hồ Chí Minh (1996), Toàn tập, Tập 7, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội, tr. 23.
[11] Hồ Chí Minh (1995), Toàn tập, Tập 4, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội, tr. 31.
[12] Hồ Chí Minh (1996), Toàn tập, Tập 9, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội, tr. 273.