Nhân kỷ niệm 105 năm ngày sinh của nữ điêu khắc gia tài danh Điềm Phùng Thị (1920 – 2025), chiều 15/6/2025, tại Trung tâm Mỹ thuật Điềm Phùng Thị, số 27 Lê Lợi, thành phố Huế, Bảo tàng Mỹ thuật Huế tổ chức triển lãm “Ngôn ngữ Nghệ thuật Điềm Phùng Thị – Sự tiếp biến và sáng tạo”, kết hợp trình diễn thời trang và nữ trang nghệ thuật. Sự kiện là cuộc đối thoại nghệ thuật giữa thế hệ nghệ sĩ hôm nay với di sản sáng tạo của bà, đồng thời là lời tri ân sâu sắc gửi đến người nghệ sĩ đã góp phần định hình diện mạo mỹ thuật hiện đại Việt Nam.
“Khi sáng tác, tôi đã hạnh phúc, đã đau khổ. Tác phẩm điêu khắc đó bây giờ không còn thuộc về tôi nữa. Tôi trao lại các bạn, hoặc đúng hơn nói theo cách của Bissière, tôi trao tôi cho các bạn”. (Điềm Phùng Thị)
Thành phố Huế rất may mắn và tự hào là nơi mà các nghệ sĩ tạo hình gốc Việt nổi tiếng trên thế giới tin tưởng và mong muốn gửi gắm những đứa con tinh thần của mình thể hiện xuyên suốt quá trình miệt mài sáng tạo, cống hiến cho sự nghiệp nghệ thuật, trong đó có nữ nghệ sĩ tài danh: Điêu khắc gia Điềm Phùng Thị. Bà được thế giới nhìn nhận là nữ điêu khắc gia đương đại nổi tiếng nhất của Việt Nam. Tên tuổi của bà đã được vượt ra khỏi lãnh thổ Việt Nam và được cả thế giới nghiêng mình ngưỡng mộ khi là một trong hai người châu Á có tên trong từ điển Larousse – Nghệ thuật thế kỷ XX (1991), được vinh danh là Viện sĩ thông tấn Viện hàn lâm Khoa học – Văn học và Nghệ thuật châu Âu (1992).
Điêu khắc gia Điềm Phùng Thị tên thật là Phùng Thị Cúc, sinh năm 1920 tại làng Châu Ê, ngoại thành Huế, trong một gia đình quan lại gốc Hà Tĩnh, mẹ là người Huế. Bà qua đời năm 2002 tại Huế. Bà đã trải qua một thời gian dài học tập, sinh sống và làm việc tại Pháp. Bà tốt nghiệp nha khoa tại trường Đại học Y khoa Hà Nội khóa đầu tiên của Nhà nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa, năm 1946 sang Pháp chữa bệnh, tiếp tục học và tốt nghiệp nha khoa tại Pháp.
Bà đã kết hôn với người đồng nghiệp, ông Bửu Điềm và bút danh Điềm Phùng Thị ra đời từ đó. Đến năm 1960, bà đã từ bỏ công việc của một bác sĩ nha khoa để đến với nghệ thuật điêu khắc và bắt đầu sáng tác. Vào năm 1966, bà có cuộc triển lãm đầu tiên được công chúng Pháp nồng nhiệt đón nhận và trở thành một Nhà điêu khắc. Sau đó, hàng chục cuộc triển lãm quy mô vừa và nhỏ của Điềm Phùng Thị liên tiếp được tổ chức khắp các nước Pháp, Đức, Ý, Đan Mạch, Thụy Sĩ.
Tên tuổi Điềm Phùng Thị nổi danh khắp Châu Âu. Sự độc đáo của Điềm Phùng Thị là đã sáng tạo ra một loại hình điêu khắc trên cơ sở lắp ghép và biến tấu 7 mô đun hình học. Nhà phê bình nghệ thuật Ray Mond Cogniat gọi là mẫu tự, còn giáo sư Trần Văn Khê thì gọi là 7 nốt nhạc, trong tư tưởng của đạo giáo được xem như là “7 quãng nhân sinh” của Điềm Phùng Thị. Với 7 mô đun (module) độc đáo đó, Điềm Phùng Thị đã lắp ghép, biến hóa thành muôn vàn hình tượng, một thế giới Điềm Phùng Thị đậm đặc phong vị và triết lý phương Đông… như Bà đã khẳng định “Tôi đã sáng tác những tác phẩm điêu khắc mô-đun. Những mô-đun này là những thành tố đơn giản, dễ làm, tránh được nguy cơ bị biến dạng. Sau khi làm ra những mô-đun, tôi chỉ còn việc cấu trúc chúng lại trong không gian cần dựng tượng, bất kể không gian ấy như thế nào. Mỗi tượng đài được tạo dựng theo cách ấy là một tổng thể mới có hồn, có sự sống và kích thước riêng của nó. Tính hấp dẫn của nghệ thuật điêu khắc bằng mô-đun nằm ở sự uyển chuyển trong bố cục và sự đơn giản trong tạo dựng”. Tác phẩm và tên tuổi của Điêu khắc gia Điềm Phùng Thị được giới nghệ sĩ và các nhà lý luận phê bình nghệ thuật thế giới đánh giá cao với một phong cách điêu khắc lạ lùng, rất riêng, rất hiện đại, mang đậm chất phương Đông và đậm chất Huế, nơi chất chứa sâu thẳm những nỗi niềm, những suy tư, những ký ức về quê hương.
Với tấm lòng người con xa quê hương luôn hướng về Tổ quốc, mong muốn đóng góp cho nền văn hóa nghệ thuật của nước nhà, điêu khắc gia Điềm Phùng Thị luôn đau đáu muốn đưa những tác phẩm, những đứa con tinh thần của mình về trưng bày ở Huế và trao tặng cho nhân dân vùng đất cố đô. Năm 1993, Điềm Phùng Thị cùng với Lãnh đạo thành phố Huế đã thành lập Trung tâm Nghệ thuật Điềm Phùng Thị (nay thuộc Bảo tàng Mỹ thuật Huế) tại địa điểm số 01, đường Phan Bội Châu, thành phố Huế, nơi lưu giữ và trưng bày gần 400 tác phẩm điêu khắc và hội họa do điêu khắc gia Điềm Phùng Thị sáng tác và trao tặng cho Huế và cũng là nơi Bà đã trải qua thời gian gần 10 năm sinh sống, sáng tác nghệ thuật cho đến cuối đời.
Năm 2018, nhằm phát huy hơn nữa giá trị nghệ thuật Điềm Phùng Thị, không gian trưng bày này đã được di dời đến tọa lạc tại số 17 Lê Lợi, trên trục đường trung tâm văn hóa của thành phố Huế, một không gian giao thoa văn hóa các bảo tàng, hòa quyện và khai mở nghệ thuật, xứng tầm bậc nghệ sĩ tài hoa; nhằm phục vụ nhu cầu thưởng lãm, nghiên cứu, học tập của công chúng, du khách trong nước và quốc tế. Với vị trí đẹp trên trục đường hình thành không gian văn hóa nghệ thuật của thành phố Huế, bên dòng sông Hương thơ mộng, với sự kết hợp hài hoà giữa nội dung cùng giải pháp trưng bày mỹ thuật trong toà nhà kiến trúc Pháp và vườn tượng ở không gian mở đã tạo nên một địa điểm hấp dẫn, ngày càng thu hút rất nhiều du khách trong nước và nước ngoài đến chiêm ngưỡng những tác phẩm vô cùng độc đáo và khác lạ của nữ điêu khắc tài ba, thành danh trên thế giới.
Qua công trình nghệ thuật của bà để lại, công chúng hâm mộ và du khách không chỉ biết đến bà như một người phụ nữ xinh đẹp, thân hình nhỏ nhắn nhưng vô cùng mạnh mẽ và tài năng, là nữ điêu khắc gia hiếm hoi trên thế giới đã chọn và thành công trên con đường nghệ thuật và được ghi tên vào từ điển Larousse: Nghệ thuật thế kỷ XX về hội họa và điêu khắc; là Viện sĩ Thông tấn Viện hàn lâm Khoa học, Văn chương và Nghệ thuật châu Âu mà công chúng yêu nghệ thuật còn biết đến tâm hồn của một nghệ sĩ lớn, một người phụ nữ Việt Nam sống xa xứ mà luôn luôn hướng về quê hương đất nước, để rồi cuối cùng tìm về cội nguồn cống hiến toàn bộ “những gì mà tôi có đều gửi vào trong tượng cho Tổ quốc thương yêu”. Thế hệ hôm nay và mai sau sẽ mãi trân trọng, tri ân tưởng nhớ đến tấm lòng và công lao to lớn người nghệ sĩ sẽ tiếp tục giữ gìn và quảng bá phát huy công trình nghệ thuật đến với công chúng và bạn bè quốc tế.
Để thực hiện lời nhắn gửi “Tác phẩm điêu khắc đó bây giờ không còn thuộc về tôi nữa. Tôi trao lại các bạn,..”của Điêu khắc gia Điềm Phùng Thị; hơn 30 năm qua, các thế hệ lãnh đạo, các ban ngành và Nhân dân thành phố Huế luôn trân trọng, tri ân sự cống hiến to lớn của nữ nghệ sĩ đối với Huế và luôn quan tâm đầu tư cho công tác bảo tồn và phát huy giá trị nghệ thuật Điềm Phùng Thị. Bảo tàng Mỹ thuật Huế được giao nhiệm vụ quản lý và phát huy công năng của Trung tâm Nghệ thuật Điềm Phùng Thị. Bảo tàng đã và đang thực hiện tốt công tác lưu giữ, bảo quản và quảng bá phát huy giá trị nghệ thuật Điềm Phùng Thị. Nơi đây, không chỉ là Không gian nghệ thuật, nơi mà mỗi hình khối đều kể một câu chuyện thật sâu sắc và ý nghĩa của Điềm Phùng Thị mà đây còn là một không gian tư duy sáng tạo, một môi trường giáo dục nghệ thuật cho học sinh, sinh viên và công chúng yêu mến Bà. Các công trình nghệ thuật của Bà là một phần điểm nhấn trong kiến trúc đô thị Huế, góp phần tạo nên hình ảnh một thành phố vừa cổ kính vừa hiện đại và tăng thêm vẻ đẹp cho dòng Hương thơ mộng.
Nhằm tiếp tục quảng bá, phát huy giá trị Nghệ thuật Điềm Phùng Thị; tri ân những cống hiến to lớn của nghệ sĩ cho nền nghệ thuật Việt Nam nói chung và Huế nói riêng; tạo nên sự lan toả tinh thần nghệ thuật điêu khắc Điềm Phùng Thị đến các thế hệ nghệ sĩ, hoạ sĩ, nhà điêu khắc, nhà thiết kế và thế hệ trẻ là học sinh, thiếu nhi; Nhân kỷ niệm 105 năm ngày sinh của điêu khắc gia Điềm Phùng Thị (1920 – 2025), Bảo tàng Mỹ thuật Huế tổ chức nhiều hoạt động ý nghĩa như tổ chức chương trình sáng tác mỹ thuật lấy cảm hứng từ module nghệ thuật Điềm Phùng Thị và tổ chức triển lãm “Ngôn ngữ Nghệ thuật Điềm Phùng Thị – Sự tiếp biến và sáng tạo” với mong muốn giới thiệu đến công chúng sự đối thoại, lan tỏa sáng tạo tiếp diễn giữa Nghệ sĩ Điềm Phùng Thị và các thế hệ nghệ sĩ tạo hình Huế; trình diễn các bộ sưu tập thời trang ứng dụng nghệ thuật Điềm Phùng Thị, trưng bày và trình diễn nữ trang nghệ thuật Điềm Phùng Thị với sự tham gia của các hoạ sĩ, nhà điêu khắc, kiến trúc sư, nhà thiết kế, các em học sinh, thiếu nhi. Chương trình như là một thông điệp gửi gắm tình cảm, lời tri ân sâu sắc đến nữ Điêu khắc gia tài danh Điềm Phùng Thị; đồng thời góp phần vào sự phát triển và lan tỏa nghệ thuật của vùng đất Cố đô./.
ThS.Đinh Thị Hoài Trai/Giám đốc Bảo tàng Mỹ thuật Huế