Thế giới quan và ý thức hệ đóng vai trò đặc biệt quan trọng, định hình cách thức mỗi cá nhân đánh giá và tương tác với thế giới. Thông qua quá trình nghiên cứu lý luận và tổng kết thực tiễn, bài viết phân tích vai trò nền tảng của giáo dục lý luận chính trị trong việc hình thành thế giới quan khoa học và ý thức hệ cho sinh viên đại học – những chủ nhân tương lai của đất nước. Đánh giá thực trạng giáo dục lý luận chính trị trong các trường đại học hiện nay. Đề xuất giải pháp nâng cao hiệu quả giáo dục lý luận chính trị trong hình thành thế giới quan, ý thức hệ cho sinh viên đại học.
Từ khóa: Giáo dục lý luận chính trị, thế giới quan, ý thức hệ, sinh viên đại học, tư duy biện chứng.
Thế giới quan và ý thức hệ giữ vai trò then chốt trong việc định hình hiện thực xã hội. Chúng hoạt động như một hệ thống quy chiếu, cung cấp những quan điểm để con người lý giải, đánh giá và phản ứng lại với các sự kiện xung quanh mình. Ở cấp độ vĩ mô, ý thức hệ như “la bàn” định hướng cho các đường lối chính sách, chiến lược phát triển và mô hình quản trị quốc gia. Ở cấp độ vi mô, thế giới quan cá nhân chi phối các giá trị, thái độ và hành vi ứng xử. Do đó, việc xây dựng hệ thống thế giới quan khoa học và một ý thức hệ tiến bộ không chỉ là một đòi hỏi về mặt lý luận, mà còn là một yêu cầu thực tiễn cấp thiết để dẫn dắt xã hội phát triển bền vững, đồng thời giải quyết hiệu quả những thách thức của thời đại.
Trong tiến trình phát triển của mỗi quốc gia, giáo dục đại học không chỉ có nhiệm vụ đào tạo chuyên môn mà còn phải hình thành những công dân có phẩm chất chính trị vững vàng, có bản lĩnh và trách nhiệm với xã hội. Ở Việt Nam, giáo dục lý luận chính trị giữ vai trò đặc biệt quan trọng trong việc hình thành thế giới quan khoa học và ý thức hệ cho sinh viên. Để phát huy hiệu quả vai trò này trong bối cảnh hiện nay, cần phải đánh giá một cách toàn diện về thực trạng giáo dục lý luận chính trị trong các cơ sở giáo dục đại học, từ đó đề xuất những giải pháp phù hợp, góp phần nâng cao chất lượng giáo dục chính trị cho sinh viên, đáp ứng yêu cầu đổi mới giáo dục và phát triển xã hội.
Giáo dục lý luận chính trị – nền tảng hình thành thế giới quan và ý thức hệ cho sinh viên đại học
Giáo dục lý luận chính trị trang bị hệ thống lý luận nền tảng về chủ nghĩa Mác-Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh – nền tảng tư tưởng của Đảng Cộng sản Việt Nam.
Chủ nghĩa Mác – Lênin là hệ thống lý luận khoa học và cách mạng, hình thành trên cơ sở kế thừa và phát triển những giá trị tinh hoa của tư tưởng nhân loại. Học thuyết này không những giải thích thế giới một cách duy vật và biện chứng mà còn vạch ra quy luật vận động của xã hội loài người, khẳng định sứ mệnh lịch sử của giai cấp công nhân trong cuộc đấu tranh xóa bỏ chế độ áp bức, bóc lột, xây dựng một xã hội mới – xã hội cộng sản chủ nghĩa. Ở Việt Nam, tư tưởng Hồ Chí Minh được hình thành và phát triển dựa trên nền tảng của chủ nghĩa Mác – Lênin, kết hợp với việc kế thừa và phát huy các giá trị truyền thống tốt đẹp của dân tộc cùng tinh hoa văn hóa nhân loại. Đây là hệ thống quan điểm toàn diện và sâu sắc về những vấn đề cơ bản của cách mạng Việt Nam, từ giải phóng dân tộc, giải phóng giai cấp đến giải phóng con người, định hướng cho sự nghiệp xây dựng và bảo vệ Tổ quốc.
Tầm quan trọng của chủ nghĩa Mác – Lênin và tư tưởng Hồ Chí Minh mang tính nền tảng và có ý nghĩa quyết định đối với tiến trình phát triển của cách mạng Việt Nam. Trước hết, hệ thống lý luận này đóng vai trò là nền tảng tư tưởng kiên định và kim chỉ nam cho mọi hoạt động của Đảng Cộng sản Việt Nam, định hướng cho công tác xây dựng đường lối, chính sách phù hợp với điều kiện thực tiễn đất nước. Không dừng lại ở đó, học thuyết này cung cấp thế giới quan duy vật biện chứng và phương pháp luận khoa học, giúp nhận thức đúng các quy luật khách quan của lịch sử, từ đó đề ra những chủ trương, giải pháp phù hợp với từng giai đoạn cách mạng.
Trong bối cảnh toàn cầu hóa và hội nhập quốc tế sâu rộng, chủ nghĩa Mác – Lênin và tư tưởng Hồ Chí Minh càng khẳng định giá trị lý luận và thực tiễn, trở thành vũ khí sắc bén để đấu tranh phản bác các quan điểm sai trái, thù địch, bảo vệ nền tảng tư tưởng của Đảng, giữ vững định hướng xã hội chủ nghĩa, góp phần hiện thực hóa mục tiêu “dân giàu, nước mạnh, dân chủ, công bằng, văn minh”.
Thông qua các môn học như Triết học Mác – Lênin, Kinh tế chính trị, Chủ nghĩa xã hội khoa học và Tư tưởng Hồ Chí Minh, sinh viên được trang bị hệ thống nguyên lý cơ bản về thế giới quan và phương pháp luận khoa học. Những tri thức này không chỉ giúp người học nắm vững các quy luật vận động của tự nhiên, xã hội và tư duy, mà còn hình thành thế giới quan khoa học, nhân sinh quan cộng sản và phương pháp luận biện chứng – hành trang quan trọng để sinh viên tham gia vào sự nghiệp xây dựng và bảo vệ Tổ quốc
Giáo dục lý luận chính trị giúp sinh viên xây dựng niềm tin chính trị, tin tưởng vào sự lãnh đạo của Đảng Cộng sản Việt Nam.
Giáo dục trong các nhà trường không đơn thuần là việc truyền thụ tri thức, mà còn một nhiệm vụ quan trọng – củng cố niềm tin chính trị vững chắc cho thế hệ trẻ. Giáo dục lý luận chính trị giúp sinh viên tự nhận thức, tự đánh giá một cách khoa học về tính đúng đắn, khách quan của con đường cách mạng mà Đảng và nhân dân ta đã lựa chọn. Thông qua việc nghiên cứu các quy luật phát triển của lịch sử xã hội, các nguyên lý của chủ nghĩa duy vật biện chứng và duy vật lịch sử, sinh viên hiểu rõ cơ sở lý luận và thực tiễn dẫn tới sự lãnh đạo tất yếu của Đảng -đội tiên phong của giai cấp công nhân và dân tộc Việt Nam.
Từ nhận thức đúng đắn của sinh viên, niềm tin chính trị được xây dựng một cách tự giác và bền vững, không phải từ sự áp đặt mà từ sự thấu hiểu sâu sắc. Sinh viên nhận thức rõ vai trò lãnh đạo của Đảng là kết quả của một quá trình lịch sử đấu tranh cách mạng lâu dài, được kiểm nghiệm và khẳng định qua thực tiễn đấu tranh giải phóng dân tộc, thống nhất đất nước và công cuộc đổi mới, xây dựng chủ nghĩa xã hội ngày nay.
Niềm tin ngày càng được củng cố vững chắc, giúp thế hệ trẻ giữ vững lập trường tư tưởng, chủ động đấu tranh phản bác các luận điệu xuyên tạc, phủ nhận vai trò lãnh đạo của Đảng, đồng thời tích cực, tự nguyện tham gia hiện thực hóa các chủ trương, đường lối của Đảng vào đời sống. Như vậy, giáo dục lý luận chính trị chính là cầu nối then chốt để biến lý luận cách mạng thành niềm tin tự thân và hành động tự giác của một thế hệ công dân mới, đảm bảo sự kế tục trung thành và sáng tạo sự nghiệp cách mạng của Đảng.
Thực trạng giáo dục lý luận chính trị trong các trường đại học hiện nay
Trong những năm gần đây, công tác giáo dục lý luận chính trị cho sinh viên đại học tiếp tục được Đảng, Nhà nước và các cơ sở giáo dục đại học đặc biệt quan tâm. Các môn học như “Những nguyên lý cơ bản của chủ nghĩa Mác – Lênin”, “Triết học Mác – Lênin”, “Kinh tế chính trị Mác – Lênin”, “Chủ nghĩa xã hội khoa học”, “Tư tưởng Hồ Chí Minh”, “Lịch sử Đảng Cộng sản Việt Nam”… được đưa vào chương trình bắt buộc nhằm góp phần trang bị cho sinh viên thế giới quan khoa học, nhân sinh quan cách mạng và bản lĩnh chính trị vững vàng. Tuy nhiên, trong quá trình thực hiện công tác giáo dục lý luận chính trị vẫn còn tồn tại một số hạn chế nhất định:
Thứ nhất, sinh viên có thời điểm chưa quan tâm đúng mức tới giáo dục lý luận chính trị, động lực học tập chưa cao. Một số sinh viên học các môn lý luận với tâm thế đối phó, thụ động, chỉ nhằm hoàn thành tín chỉ. Một số biểu hiện như: học thuộc lòng, ít tham gia thảo luận, sao chép bài làm, thậm chí vắng học khi không kiểm tra sĩ số. Trong nghiên cứu của Ngô Thị Phương Lan (2024) với sinh viên của 7 trường thành viên thuộc Đại học Quốc gia TP. HCM, mặc dù phần lớn sinh viên nhận thức được vai trò của các môn lý luận chính trị, nhưng khoảng 45‑50 % cho rằng các môn này “khá trừu tượng, khó tiếp thu” và “thiếu liên kết thực tiễn”. Theo bài viết “Thực trạng và giải pháp khắc phục bệnh ngại học các môn khoa học Mác ‑ Lênin trong một bộ phận sinh viên hiện nay”, tại các trường đại học được khảo sát năm học 2023‑2024, nhiều sinh viên phản ánh rằng họ có xu hướng học chép, ít tham gia thảo luận, học mang tính đối phó hơn là chủ động.
Thứ hai, nội dung và phương pháp giảng dạy lý luận chính trị còn thiếu tính hấp dẫn, chưa theo kịp thực tiễn. Một số giảng viên vẫn còn nặng về lý thuyết, ít liên hệ thực tế, dẫn đến bài giảng khô cứng, thiếu tính thời sự và gắn kết với đời sống sinh viên. Việc sử dụng phương pháp giảng dạy truyền thống, một chiều, thiếu tương tác cũng làm giảm hiệu quả tiếp thu. Trong khảo sát tại ba trường đại học trọng điểm vùng Đồng bằng sông Cửu Long (giai đoạn 2009–2019), có 66,2 % sinh viên cho rằng nguyên nhân chính khiến họ không yêu thích học các môn lý luận chính trị là do phương pháp dạy của giảng viên thiếu hấp dẫn, thiếu tương tác.
Thứ ba, sự tác động của môi trường thông tin đa chiều có những ảnh hưởng tiêu cực tới giáo dục lý luận chính trị. Trong bối cảnh mạng xã hội lan truyền nhiều thông tin trái chiều, độc hại, sinh viên dễ bị dao động, đặc biệt với những sinh viên thiếu khả năng sàng lọc thông tin và bản lĩnh chính trị chưa vững vàng. Các quan điểm sai trái, thù địch, xuyên tạc chủ trương, đường lối của Đảng và Nhà nước xuất hiện ngày càng tinh vi, thường được ngụy trang dưới dạng “phản biện xã hội” hoặc “góc nhìn đa chiều”, khiến sinh viên dễ bị cuốn vào những luồng thông tin lệch lạc nếu thiếu nền tảng lý luận chính trị vững chắc. Tình trạng tiếp cận thông tin không kiểm chứng, dễ dãi trong chia sẻ quan điểm cá nhân trên mạng cũng làm gia tăng tâm lý hoài nghi, dao động về tư tưởng, thậm chí xa rời giá trị cốt lõi mà giáo dục lý luận chính trị đang hướng tới. Điều này đặt ra yêu cầu cấp thiết phải tăng cường khả năng “đề kháng tư tưởng” và năng lực tư duy phản biện cho sinh viên thông qua các hoạt động giáo dục lý luận chính trị có chiều sâu và tính thực tiễn cao.
Thứ tư, sự phối hợp giữa nhà trường, gia đình và xã hội trong giáo dục lý luận chính trị chưa đồng bộ. Việc giáo dục lý luận chính trị chủ yếu vẫn nằm ở phạm vi giảng đường, thiếu sự hỗ trợ từ các hoạt động ngoại khóa, công tác Đoàn – Hội, cũng như định hướng từ truyền thông, gia đình và cộng đồng. Các hoạt động ngoại khóa liên quan đến lý luận chính trị nội dung chưa thực sự hấp dẫn, thiếu sáng tạo; công tác Đoàn – Hội ở nhiều nơi chưa tạo được sức hút với sinh viên, đặc biệt là ở các trường không chuyên về khoa học xã hội và nhân văn.
Giải pháp nâng cao hiệu quả giáo dục lý luận chính trị trong hình thành thế giới quan, ý thức hệ cho sinh viên
Để phát huy đầy đủ vai trò nền tảng của giáo dục lý luận chính trị trong quá trình hình thành thế giới quan khoa học và ý thức hệ cho sinh viên đại học, cần triển khai đồng bộ một số giải pháp sau:
Thứ nhất, đổi mới nội dung chương trình theo hướng gắn lý luận với thực tiễn. Các học phần lý luận chính trị cần được xây dựng trên cơ sở cập nhật những vấn đề mới của hiện thực đời sống, phản ánh đúng yêu cầu phát triển của đất nước. Cần lồng ghép các nội dung thời sự chính trị, tư tưởng Hồ Chí Minh về đạo đức, trách nhiệm công dân và tinh thần cống hiến của thế hệ trẻ vào các bài giảng, qua đó giúp sinh viên nhận thức sâu sắc hơn vai trò của chủ nghĩa Mác – Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh và các đường lối, chủ trương của Đảng và Nhà nước.
Thứ hai, đổi mới phương pháp giảng dạy theo hướng tích cực, lấy người học làm trung tâm. Thay vì lối truyền đạt một chiều, giảng viên cần khuyến khích thảo luận, tranh luận, phản biện, tạo điều kiện cho sinh viên vận dụng kiến thức lý luận vào phân tích các vấn đề thực tiễn. Việc ứng dụng công nghệ thông tin, học liệu số, mô hình lớp học đảo ngược… sẽ tạo điều kiện thuận lợi để nâng cao chất lượng giảng dạy và khả năng tiếp thu của người học.
Thứ ba, nâng cao chất lượng đội ngũ giảng viên lý luận chính trị. Giảng viên không chỉ cần giỏi chuyên môn mà còn phải có bản lĩnh chính trị, phẩm chất đạo đức và năng lực sư phạm tốt. Cần có cơ chế đào tạo, bồi dưỡng thường xuyên nhằm cập nhật kiến thức, kỹ năng và phương pháp giảng dạy mới, đáp ứng yêu cầu ngày càng cao của giáo dục lý luận trong bối cảnh hội nhập quốc tế và chuyển đổi số.
Thứ tư, xây dựng môi trường giáo dục toàn diện, tích cực cả trong và ngoài giảng đường. Bên cạnh hoạt động học tập chính khóa, cần đẩy mạnh các hoạt động ngoại khóa, sinh hoạt chuyên đề, diễn đàn sinh viên, câu lạc bộ học thuật gắn với nội dung lý luận chính trị. Đây là nhưng không gian cần thiết giúp sinh viên nâng cao nhận thức, rèn luyện kỹ năng tư duy lý luận và củng cố niềm tin chính trị.
Giáo dục lý luận chính trị giữ vai trò nền tảng trong việc hình thành thế giới quan khoa học và ý thức hệ cho sinh viên đại học. Nó không chỉ trang bị hệ thống lý luận nền tảng, hình thành phương pháp tư duy biện chứng, mà còn giúp xây dựng niềm tin chính trị, tin tưởng tuyệt đối vào sự lãnh đạo của Đảng Cộng sản Việt Nam. Để phát huy tốt những vai trò này, các trường đại học cần tiếp tục đổi mới nội dung, phương pháp giảng dạy theo hướng hiện đại, gắn lý luận với thực tiễn, phát huy tính tích cực, chủ động của người học. Có như vậy, giáo dục lý luận chính trị mới thực sự trở thành công cụ sắc bén trong đào tạo nguồn nhân lực chất lượng cao, đáp ứng yêu cầu phát triển bền vững của đất nước./.
Cao Thị Bích/Trường Cao đẳng Công nghiệp Quốc phòng
Tài liệu tham khảo
1.Đảng Cộng sản Việt Nam (2021), Văn kiện Đại hội Đại biểu toàn quốc lần thứ XIII (tập 1), Nxb CTQG, Hà Nội.
2.Đảng Cộng sản Việt Nam (2021), Văn kiện Đại hội Đại biểu toàn quốc lần thứ XIII (tập 2), Nxb CTQG, Hà Nội.
3.Trần Thị Anh Đào (2010), “Công tác giáo dục lý luận cho sinh viên Việt Nam hiện nay”, Nhà xuất bản Chính trị quốc gia, Hà Nội
4.Trần Văn Phòng (2020), “Giáo dục lý luận chính trị trong các trường đại học ở Việt Nam – Thực trạng và giải pháp”, NXB Đại học Quốc gia, Hà Nội.
5.Trường Chính trị tỉnh Cà Mau (2013), “Một số giải pháp nâng cao chất lượng dạy và học các môn do Khoa lý luận cơ sở, Trường Chính trị tỉnh thực hiện”, https://truongchinhtri.camau.gov.vn/hoi-thao-khoa-hoc/mot-so-giai-phap-nang-cao-chat-luong-day-va-hoc-cac-mon-do-khoa-ly-luan-co-so-truong-chinh-tri-t-201305
6.Trường Đại học Sư phạm Kỹ thuật TP. Hồ Chí Minh (2020), “Đổi mới nội dung – phương pháp giảng dạy các môn khoa học lý luận chính trị: Một số vấn đề lý luận và thực tiễn”, https://thuvienso.hcmute.edu.vn/doc/doi-moi-noi-dung-phuong-phap-giang-day-cac-mon-khoa-hoc-ly-luan-chinh-tri-mot-so-van-de-ly-luan-va-t-478552.html
7.Lý luận Chính trị (2021), “Dạy và học các môn lý luận chính trị ở các trường đại học, cao đẳng – Thực trạng và giải pháp”, https://lyluanchinhtri.vn/day-va-hoc-cac-mon-ly-luan-chinh-tri-o-cac-truong-dai-hoc-cao-dang-thuc-trang-va-giai-phap-1016.html
8.Lý luận Chính trị (2025), “Thực trạng và giải pháp khắc phục bệnh ngại học các môn khoa học Mác ‑ Lênin trong một bộ phận sinh viên hiện nay”, https://lyluanchinhtri.vn/thuc-trang-va-giai-phap-khac-phuc-benh-ngai-hoc-cac-mon-khoa-hoc-mac-lenin-trong-mot-bo-phan-sinh-vien-hien-nay-6760.html
9.Lý luận Chính trị (2021), “Dạy và học các môn lý luận chính trị ở các trường đại học, cao đẳng – Thực trạng và giải pháp”, https://lyluanchinhtri.vn/day-va-hoc-cac-mon-ly-luan-chinh-tri-o-cac-truong-dai-hoc-cao-dang-thuc-trang-va-giai-phap-1016.html
10.Ngô Thị Phương Lan (2024), “Thực trạng giảng dạy các môn lý luận chính trị ở bậc đại học dưới góc nhìn sinh viên”, Tạp chí Khoa học xã hội TP. HCM, https://vjol.info.vn/index.php/khxh/article/view/93892
11.“Mười năm tích hợp chương trình các môn lý luận Mác – Lênin (2009 – 2019): quá trình thực hiện và kinh nghiệm”, HIS/USSH, https://his.ussh.vnu.edu.vn/vi/news/to-thi-hien/muoi-nam-tich-hop-chuong-trinh-cac-mon-ly-luan-mac-lenin-2009-2019-qua-trinh-thuc-hien-va-kinh-nghiem-5742.html