Sự phát triển mạnh mẽ, nhanh chóng của Internet đã biến không gian mạng thành môi trường văn hóa – xã hội “ảo” lớn nhất, có tác động, ảnh hưởng trực tiếp và vô cùng mạnh mẽ đến tư tưởng, tâm trạng của con người. Bên cạnh giá trị tích cực, không gian này còn tiềm ẩn nhiều mặt trái đã và đang tác động đến con người theo chiều hướng tiêu cực. Điều đó đòi hỏi chúng ta cần xây dựng văn hóa ứng xử khoa học để lan tỏa giá trị nhân loại cũng như tôn vinh những giá trị đặc sắc của văn hóa dân tộc.
Không gian mạng
Không gian mạng (cyberspace) được hiểu là một không gian ảo, nơi các thiết bị máy tính kết nối và trao đổi dữ liệu, thông tin. Khái niệm này cũng dùng để chỉ mạng lưới toàn cầu của cơ sở hạ tầng công nghệ thông tin, viễn thông và các hệ thống máy tính có sự phụ thuộc lẫn nhau. Thuật ngữ “không gian mạng” thường được các nhà phát triển viễn thông, giới lãnh đạo chính trị, những người đứng đầu tập đoàn lớn… sử dụng để mô tả một môi trường công nghệ điện tử viễn thông mang tính chất toàn cầu.
Thực chất, không gian mạng là một mạng lưới kết nối con người trong xã hội, vượt qua mọi giới hạn về không gian, thời gian, địa lý, quốc gia, dân tộc hay tôn giáo. Nền tảng của nó là hệ thống hạ tầng công nghệ thông tin hiện đại, trong đó internet giữ vai trò nòng cốt. Chỉ với một chiếc điện thoại thông minh hoặc máy tính kết nối mạng và cài đặt ứng dụng như Facebook, Zalo, Instagram, TikTok, email…, mỗi cá nhân có thể dễ dàng giao tiếp, trao đổi thông tin và thực hiện các hành vi mang tính “xã hội” trên môi trường số.
Không gian mạng tuy mang tính “ảo”, nhưng lại kết nối những con người “thực” với nhau. Đây là nơi các cá nhân chia sẻ công việc, sở thích, quan điểm, hình thành cộng đồng, bày tỏ chính kiến, thậm chí phục vụ cả những mục đích chính trị. Hoạt động diễn ra liên tục hàng ngày trên không gian mạng cho thấy đây đã trở thành một phần tất yếu trong đời sống xã hội hiện đại.
Ứng xử trên không gian mạng
Ứng xử là một hình thức biểu hiện của giao tiếp, phản ánh cách con người đáp lại sự tác động từ người khác trong một tình huống nhất định. Sự ứng xử được thể hiện qua thái độ, hành vi, cử chỉ và ngôn ngữ, với mục đích hướng đến kết quả tốt đẹp trong các mối quan hệ xã hội. Trên phương diện nhân cách, ứng xử chính là sự biểu hiện ra bên ngoài của những đặc điểm tính cách cá nhân, thông qua cách họ bày tỏ thái độ, hành động và giao tiếp với những người xung quanh.
Ngày nay, cùng với sự phát triển mạnh mẽ của internet và các nền tảng mạng xã hội, phương thức giao tiếp giữa con người đã mở rộng, không chỉ dừng lại ở tiếp xúc trực tiếp mà còn diễn ra dưới hình thức trực tuyến thông qua các công cụ tích hợp trên không gian mạng. Từ thực tế đó, vấn đề ứng xử trên không gian mạng trở thành yêu cầu cấp thiết, cần được nghiên cứu, tổng kết và định hướng theo những chuẩn mực của đời sống xã hội, phù hợp với văn hóa, phong tục và tập quán cộng đồng.
Có thể hiểu, ứng xử trên không gian mạng là những hành vi xã hội của người dùng thông qua sự tương tác trên các nền tảng trực tuyến và công cụ tìm kiếm. Ứng xử này thể hiện ở khả năng tiếp nhận, phản hồi thông tin và cao hơn là tạo dựng, lan tỏa thông tin nhằm tác động đến các đối tượng khác nhau như cá nhân, nhóm hay cộng đồng, qua đó hướng tới những mục đích nhất định.
Văn hóa ứng xử trên không gian mạng
Không gian mạng mang lại nhiều giá trị tích cực cho đời sống hiện đại. Nó giúp người dùng dễ dàng tìm kiếm thông tin, thể hiện bản thân, mở rộng trải nghiệm; tạo cơ hội để tương tác, giao lưu, gắn kết cộng đồng, chia sẻ tình cảm và lan tỏa cảm hứng. Không chỉ vậy, không gian mạng còn mở ra những tiện ích thiết thực như tìm kiếm việc làm, quảng bá, kinh doanh, giải trí. Sự xuất hiện và phát triển mạnh mẽ của không gian mạng đã góp phần hình thành những giá trị mới, mang lại hiệu quả rõ rệt cho nền kinh tế, đồng thời thúc đẩy giáo dục, đào tạo và nhiều lĩnh vực khác trong đời sống xã hội.
Với phạm vi tiếp cận rộng rãi, tốc độ lan truyền nhanh và khó kiểm soát, không gian mạng giống như con dao hai lưỡi: vừa có thể lan tỏa những giá trị tốt đẹp, vừa tiềm ẩn nhiều hệ lụy. Người dùng có nguy cơ bị xâm phạm đời tư khi đăng nhập email, trò chuyện, gửi ảnh, tài liệu; dễ bị lừa đảo kinh tế, đe dọa an toàn cá nhân và gia đình. Không gian mạng cũng có thể bị lợi dụng cho các hành vi phạm tội như trộm cắp, chiếm đoạt tài sản, bắt cóc, tống tiền. Đáng lo ngại hơn, nhiều người thiếu cảnh giác, quá tin vào những mối quan hệ ảo, dẫn đến những vụ việc thương tâm, thậm chí án mạng.
Trong quá trình sử dụng không gian mạng, nếu người dùng thiếu tỉnh táo dễ rơi vào tình trạng mất định hướng, vô tình hoặc cố ý phát tán thông tin xấu, độc, gây hại cho cộng đồng, thậm chí tiếp tay cho các thế lực chống phá Đảng và Nhà nước. Việc tham gia quá mức, dành quá nhiều thời gian cho không gian mạng còn kéo theo nguy cơ suy giảm sức khỏe, hiệu quả học tập, lao động và giao tiếp xã hội, thậm chí làm rạn nứt các mối quan hệ ngoài đời thực.
Từ thực tiễn sử dụng, đã hình thành nên văn hóa ứng xử trên không gian mạng. Khái niệm này được hiểu là hệ thống giá trị định hướng nhận thức, thái độ và hành vi của cá nhân, cộng đồng trong các mối quan hệ với tự nhiên, xã hội và với chính bản thân khi tham gia không gian mạng. Văn hóa ứng xử ấy đồng thời phản ánh trình độ phát triển của mỗi cá nhân và cả cộng đồng trong đời sống số.
Văn hóa ứng xử trên không gian mạng không chỉ thể hiện trong quan hệ giữa con người với cộng đồng, mà còn bao hàm cả mối quan hệ với môi trường và với chính bản thân. Ở phương diện môi trường, mỗi cá nhân có thể góp phần lan tỏa ý thức bảo vệ thiên nhiên, tiết kiệm tài nguyên, khuyến khích lối sống xanh, sạch, an toàn và thân thiện; đồng thời thể hiện tình yêu thương, trách nhiệm trong việc chăm sóc, bảo vệ động vật. Ở phương diện cá nhân, văn hóa ứng xử thể hiện qua những giá trị như khiêm tốn, trung thực, dũng cảm, có chính kiến và lập trường rõ ràng; đồng thời biết cầu thị, học hỏi, tránh thái độ tự kiêu, cực đoan hoặc mặc cảm, thiếu niềm tin vào bản thân.
Các mối quan hệ trên không gian mạng có phạm vi rộng lớn, đa dạng và khó kiểm soát hơn nhiều so với đời thực. Một cư dân mạng có thể kết nối bạn bè khắp thế giới, vượt qua mọi giới hạn về không gian, thời gian, không phân biệt chủng tộc, giới tính, tuổi tác, nghề nghiệp hay trình độ học vấn. Mỗi cá nhân cũng có thể đồng thời tham gia nhiều ứng dụng, mạng xã hội khác nhau với danh tính công khai, ẩn danh, thậm chí mạo danh người khác, tạo nên sự phức tạp trong việc nhận diện và quản lý các quan hệ trực tuyến.
Đánh giá cảm xúc, thái độ hay hành vi trên không gian mạng qua ngôn ngữ viết hoặc ký hiệu thường khó chính xác. Do đặc tính trực tuyến và tức thời, ngay cả khi giao tiếp bằng hình ảnh qua Messenger, Skype, Zalo… thì cảm xúc thật vẫn có thể bị che giấu, thể hiện không đầy đủ, thậm chí trái ngược với thực tế. Những yếu tố giao tiếp trực tiếp như ánh mắt, cử chỉ, điệu bộ, sự thân thiện và tình cảm chân thành khó có thể tái hiện và tác động mạnh mẽ như ngoài đời thực.
Trong giao tiếp và ứng xử trên không gian mạng, ngôn ngữ viết và ký hiệu giữ vai trò chủ đạo. Người dùng thường nhận xét, bình luận bằng chữ viết hoặc bày tỏ thái độ qua các biểu tượng cảm xúc như like, love, haha, ngạc nhiên, buồn, phẫn nộ trên Facebook; hoặc nhắn tin, sử dụng biểu tượng hình ảnh, âm thanh trên Zalo và các nền tảng khác.
Có thể thấy, trong các quan hệ trên không gian mạng, cá nhân thường bộc lộ rõ ràng chính kiến và thái độ, thậm chí quyết liệt bảo vệ quan điểm của mình trước người khác. Điều này khiến ý thức tự trọng gia tăng nhưng khả năng tự chủ lại suy giảm. Hành vi trên mạng đôi khi không trùng khớp với hành động ngoài đời thực, bởi con người dễ bị cuốn vào mong muốn gây ấn tượng, ít quan tâm đến cảm nhận của người khác, dẫn đến sự dễ dãi trong suy nghĩ hoặc những quan điểm thái quá.
Chính vì vậy, việc hiểu đúng bản chất không gian mạng và xây dựng văn hóa ứng xử phù hợp không chỉ là yêu cầu cấp thiết mà còn trở thành động lực để mỗi cá nhân sử dụng mạng một cách văn minh, có trách nhiệm. Văn hóa ứng xử ấy vừa giúp bảo vệ chính mình, vừa góp phần kiến tạo một môi trường mạng an toàn, lành mạnh và giàu giá trị nhân văn.
Lê Hoa Thiệu – Nguyễn Văn Bách/Học viện Chính trị, Bộ Quốc phòng
Tài liệu tham khảo
1.Nghị quyết số 33-NQ/TW ngày 09/6/2014 của Ban Chấp hành Trung ương Đảng (khóa XI) về xây dựng và phát triển văn hóa, con người Việt Nam đáp ứng yêu cầu phát triển bền vững đất nước.
2.Kết luận số 76/KL/TW ngày 04/6/2020 của Bộ Chính trị về tiếp tục thực hiện Nghị quyết số 33-NQ/TW của Ban Chấp hành Trung ương Đảng (khóa XI) về xây dựng và phát triển văn hoá, con người Việt Nam đáp ứng yêu cầu phát triển bền vững đất nước.
3.Đảng Cộng sản Việt Nam (2021), Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XIII. Tập I. Nxb Chính trị quốc gia Sự thật, Hà Nội.
4.Quyết định số 874/QĐ-BTTTT ngày 17/6/2021 của Bộ trưởng Bộ Thông tin và Truyền thông về việc ban hành Bộ quy tắc ứng xử trên mạng xã hội.
5.Quyết định số 311/QĐ-TTg ngày 05/3/2022 của Thủ tướng Chính phủ phê duyệt Chương trình giáo dục lý tưởng cách mạng, đạo đức, lối sống văn hóa cho thanh niên, thiếu niên, nhi đồng trên không gian mạng giai đoạn 2022 – 2030.